We moeten alle verhalen blijven vertellen
In november was ik in Durban (Zuid-Afrika) op het Wereldcongres voor lokale overheden. Ik mocht daar de United Cities and Local Governments (UCLG) Peace Prize uitreiken, samen met de voorzitter van UCLG en de burgemeester van Barcelona.
Op het congres waren duizenden vertegenwoordigers van steden en andere lokale overheden aanwezig. Het werd geopend in aanwezigheid van de weduwe van Nelson Mandela. De flamboyante, welbespraakte moderator citeerde in haar openingstoespraak een Nigeriaanse schrijver: “Nations are as weak or powerful as the stories they tell to themselves and to others.”
Deze zin resoneert nu al drie maanden met enige regelmaat in mijn hoofd. Nations are as weak or powerful as the stories they tell to themselves and to others.
Wat zou de schrijver, van wie ik de naam niet heb kunnen achterhalen, precies hebben bedoeld? Wij weten dat mensen elkaar graag verhalen vertellen. Mensen luisteren ook graag naar verhalen en vertellen graag verhalen door.
Maar soms worden verhalen juist verzwegen, omdat deze te pijnlijk of te beschamend zijn. Dit laatste heeft de aangehaalde auteur waarschijnlijk bedoeld. Met zijn stelling heeft hij ons de volgende vraag voor willen houden: welke verhalen durven mensen aan elkaar en aan anderen te vertellen en welke verhalen niet?”
Bruggen bouwen
In Durban mochten de vijf voor de Peace Prize genomineerde steden hun verhaal vertellen. Het waren stuk voor stuk verhalen waar ik kippenvel van kreeg. Drie verhalen uit Colombia, een verhaal uit Irak en een uit Libanon.
Bij de eerste uitreiking van deze driejaarlijkse vredesprijs in 2016 in Bogota kwamen de finalisten uit Brazilië (twee keer), Rwanda, de Filipijnen en - ook toen - Colombia. Bij beide edities ging het om verhalen over hoe moedige lokale bestuurders vrede probeerden te bewerkstelligen door bruggen te bouwen, dialoog te bevorderen, conflicten te bestrijden en nog beter, te voorkomen.
Mensen vertellen elkaar graag verhalen. Maar soms worden verhalen juist verzwegen, omdat deze te pijnlijk of te beschamend zijn
Dit zijn dan ook de criteria, op grond waarvan de prijs wordt toegekend. De organisatie, waarvan het secretariaat in Nederland gevestigd is, wil succesvolle initiatieven ten voorbeeld stellen aan andere gemeentebestuurders.
De verhalen die wij in 2016 en 2019 te horen kregen, handelden over het bestrijden van gewapende bendes die steden terroriseerden, over ‘post war’-syndromen, over burgeroorlogen, over de bestrijding van drugsmaffia’s en het opvangen van soms gigantische hoeveelheden vluchtelingen. In een regio in Noord-Irak, waar ruim een miljoen mensen wonen, werden bijvoorbeeld in korte tijd 700.000 vluchtelingen uit Syrië gehuisvest. Zeven-honderd-duizend: dat is een omvang ter grootte van een stad als Amsterdam!
Het waren in alle gevallen verhalen van moedige lokale bestuurders. Verhalen die de moeite van het doorvertellen meer dan waard zijn. Nations are as weak or powerful as the stories they tell to themselves and to others. Door deze tot nadenken stemmende zin ben ik nog beter gaan beseffen, hoe belangrijk het is om verhalen te blijven vertellen.
De keuzes van mensen om dit wel of niet te doen zegt veel over wie wij zijn of wie wij willen zijn. De Spaanse schrijver en filosoof Santayana hield het ons al in 1905 al voor: 'Wie de geschiedenis niet kent, is gedoemd deze te herhalen'.
Bevrijding vieren
Een tweede ervaring die ik vorig jaar opdeed, versterkte deze overtuiging nog eens indringend. Ik mag sinds enkele jaren optreden als voorzitter van de stichting Brabant Remembers, die in Noord-Brabant de activiteiten in het kader van de herdenking van 75 jaar bevrijding coördineert.
Ter voorbereiding op het uitgebreide programma zijn in totaal achthonderd verhalen bij gewone Brabanders opgehaald. Al deze verhalen zijn opgeslagen in het archief van Brabant Erfgoed. Hiervan zijn er 75 in boekvorm bijeen gebracht. Persoonlijke verhalen van gewone mensen in buitengewone omstandigheden. Verhalen die de levens van de direct betrokkenen voorgoed drastisch veranderd hebben.
De keuzes van mensen om wel of niet verhalen te vertellen, zegt veel over wie wij zijn of wie wij willen zijn
Vijfenzeventig: voor elk jaar dat wij in vrijheid leven één. Tezamen geven deze verhalen een goed beeld van de impact die de Tweede Wereldoorlog op de Brabantse samenleving heeft gehad.
De verhalen vormden het uitgangspunt voor een breed herdenkingsprogramma in Brabant. Het doel is om zoveel mogelijk mensen, en dan vooral jongere generaties, de verhalen te laten ervaren.
Ik schrijf bewust ‘ervaren’, omdat deze verhalen niet alleen gebundeld zijn. Van elk verhaal is door Omroep Brabant ook een filmpje gemaakt, en designer Rocco Verdult heeft alle verhalen in afzonderlijke maquettes vastgelegd. Oogverblindend en adembenemend. De maquettes zijn de komende maanden nog te zien in de LocHal in Tilburg.
Schaamte en schuld
De verhalen hebben makers, kunstenaars en beleidsmakers geïnspireerd. En ze raken onze emotie, omdat wij ons kunnen inleven in de hoofdpersonen of in degenen die zij met hun keuzes beïnvloedden. Door deze verhalen op ons in te laten werken, leren wij lessen over moreel handelen.
Deze verhalen verrijken ons met inzichten. Ze leren ons dat wij altijd een keuze hebben, op elk kruispunt in ons leven.
Sommige verhalen geven een ongemakkelijk gevoel. Net als angst en onrechtvaardigheid zijn schaamte en schuld onlosmakelijk met oorlog verbonden. Sommige periodes in een mensenleven lijken te zwaar om er opnieuw aan herinnerd te worden.
Toch moeten we deze verhalen blijven vertellen, hoe pijnlijk deze vaak ook zijn, want wij mogen niet wegkijken als het moeilijk wordt. Door ons in te leven, leren we dat schuld en slachtofferschap soms niet ver uiteen liggen. We beseffen dat omstandigheden kunnen bepalen welke keuzes we maken. En dat sommige mensen tot dingen in staat zijn die ons begrip ver te boven gaan.
Net als angst en onrechtvaardigheid zijn schaamte en schuld onlosmakelijk met oorlog verbonden
Deze verhalen brengen ons aan het twijfelen, laten ons nadenken over onze standpunten en moedigen ons aan onze blik te verruimen. We kunnen lering trekken uit de dilemma’s waar gewone mensen in ongewone omstandigheden voor stonden. En inzien hoe buiten de kaders denken tot ongekende hoogte- en dieptepunten kan leiden. De emotionele impact van toen wordt zo voelbaar en zo wordt de link gelegd met hedendaagse uitdagingen.
Tenslotte kunnen de verhalen van toen gebruikt worden als inspiratiebron en uitgangspunt voor keuzes die anno nu genomen moeten worden. Daarom moeten verhalen verteld blijven worden, hoe pijnlijk of beschamend deze soms ook zijn.
Ton Rombouts is lid van de Eerste Kamer voor het CDA en oud-burgemeester van ‘s-Hertogenbosch
