In zijn biografie van Paul Polman, Het Grote Gevecht, verhaalt Jeroen Smit hoe de ex-CEO van Unilever gefascineerd was door die koppeling van vrijheid en verantwoordelijkheid. Bij levens- en beleidskeuzes liet hij zich inspireren door de onverbiddelijkheid van de combinatie van het een met het ander.

Herman Wijffels op zijn beurt stelde in zijn rede bij de honderdste sterfdag van dr. Herman Schaepman in 2003 in Tubbergen: “Vrijheid, de vrijheid om keuzes te maken, en verantwoordelijkheid voor de effecten van die keuzes, zijn twee zijden van dezelfde medaille. Zo wordt het door velen gelukkig ook opgepakt. Overal in de samenleving is het onderwerp hoe verantwoordelijkheden moeten worden (her)verdeeld volop aan de orde.”

Andere terugblik

In de komende weken lijkt het vooral te gaan over die vrijheid. 75 jaar geleden kreeg ons land de vrijheid terug. En wat onvrijheid betekende in die vijf voorafgaande jaren, wordt ons bijna dagelijks in herinnering gebracht. Terecht. 

Maar het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft besloten het daar niet bij te laten. Het Comité kiest voor het motto: Vrijheid én Verantwoordelijkheid. Nu, na de historisch ongekend lange periode van driekwart eeuw vrede en veiligheid, is een andere terugblik nodig en vooral een ander vooruitzicht. 

Wat onvrijheid betekende in die vijf oorlogsjaren, wordt ons bijna dagelijks in herinnering gebracht. Terecht

Een andere terugblik: wat is in de na-oorlogse periode gebeurd om die vrijheid te bestendigen? Heel veel: van een collectieve inspanning tot wederopbouw en het krachtig verzet tegen een nieuwe dictatoriale overheersing. Van de omsmelting van eeuwenoude vijandschappen tot nieuwe bovennationale verbondenheden. En van de erkenning dat globalisering en mondiale interdependentie de nieuwe realiteiten zijn tot het besef dat die lotsverbondenheid zal ontaarden in conflict en oorlog, als daarbinnen niet voor iedereen eerlijke kansen geboden worden.

Zonder al die inzet, zonder het nemen van die verantwoordelijkheden, hadden we in  Nederland en in Europa niet zo lang kunnen profiteren van vrijheid en vrede. 

Andere vooruitblik

Maar juist dat laatste nog te zwakke besef, namelijk dat we lot- en deelgenoten zijn op dezelfde aarde, maakt dat het niet volstaat om alleen naar achteren te kijken. We moeten niet alleen maar kijken naar de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw en de driekwart eeuw daarna. 

Bestendiging van vrede en veiligheid vraagt om een nieuwe agenda voor de toekomst. Een nieuwe én een voortzetting van de na-oorlogse agenda. De schoenen van onze inzet op Europa zijn allerminst versleten, maar we hebben wel nieuwe zolen nodig. 

Dat na 1989 de defensie-inspanningen bij het oud vuil gezet konden worden, is een illusie gebleken, gezien de oude en nieuwe geopolitieke spanningen. En het idee dat de relatie vrijheid en democratie elkaar automatisch zouden versterken, wordt per verkiezing meer op de proef gesteld. 

Juist dat nog te zwakke besef, namelijk dat we lot- en deelgenoten zijn op dezelfde aarde, maakt dat het niet volstaat om alleen naar achteren te kijken

De formulering en de uitvoering van de nieuwe agenda zouden wel eens alles met de toekomstige vrede en veiligheid te maken kunnen hebben. Landjepik, macht en kapitaal of gewoon jaloezie waren door de eeuwen heen belangrijke motieven voor oorlog en onderdrukking. Je hoeft geen profeet te zijn om te voorspellen dat in de toekomst die bronnen elders te vinden zullen zijn. Of beter gezegd: dat die bronnen verbonden zullen worden met andere doelstellingen.

Nieuwe doelwitten

Al in deze eeuw zal de verbinding van schaarste met macht het grootste risico gaan vormen. Het proces van land grabbing door China in met name Afrika is al een meer dan duidelijke voorbode. De conflicten om de eigendom van de bronnen van water in Noordoost-Afrika en het Midden-Oosten vormen een ander teken. En dan noemen we nog niet eens het geopolitieke spel om de bronnen voor energie.

In mijn vorige column noemde ik voedsel als het volgende doelwit in de geopolitieke strijd van toegang en macht. Natuurlijk zijn conflict en onderdrukking niet alleen te verklaren uit schaarste, maar het omgekeerde is wel waar: als wij de komende decennia niet zorgen voor een eerlijke toegang voor allen tot onze bronnen voor leven en overleven, zullen heftige conflicten onvermijdelijk zijn. 

Maar daarmee wordt ook die agenda van de toekomst gedefinieerd: verantwoordelijkheid nemen in de komende jaren betekent dan vooral luisteren naar ‘de roep van de aarde en die van de armen.’

Cultuuromslag

Maar er is meer: in de uiterste consequenties gaat die agenda veel verder dan inzet op technologische doorbraken of op overheidsingrijpen. Het gaat ook om een cultuuromslag.

Die omslag moet komen binnen onze democratische preferenties, die allereerst vereisen dat we emotionele impulsen en kortetermijnbelangen ondergeschikt maken aan rationaliteit en het langetermijnperspectief, met die eerlijke kans voor allen. Een eerlijke kans voor de medebewoners van de aarde, de kansarmen in de eigen samenleving en de aarde zelf. 

Het gaat zeker ook om een nieuw Rijnlands model, waarbij de klassieke verzoening tussen kapitaal en arbeid aangevuld wordt met het belang van alle deelnemers aan de economische processen, van consumenten tot de schepping. We moeten dan ook begrippen als winst en groei anders gaan definiëren. 

Als wij de komende decennia niet zorgen voor een eerlijke toegang voor allen tot onze bronnen voor leven en overleven, zullen heftige conflicten onvermijdelijk zijn

Het gaat dus om, zoals in de encycliek Laudato Si gezegd wordt, een cultuuromslag. Vrijheid heeft een bijzondere betekenis gekregen in de ontwikkelingen na de oorlog. Het is veel meer geworden dan afwezigheid van onderdrukking. Het is ruimte geworden, ruimte voor zelfverwerkelijking, sociale mobiliteit, eigen levenskeuzes.

In die zin is het begrip individualisering zeker niet negatief te duiden. Het kan echte bevrijding zijn.

Verbinding

Maar negatief wordt het wel als we die andere bepalende dimensie vergeten, namelijk dat echte zelfverwerkelijking en echte autonomie slechts bereikbaar zijn in relatie met anderen. Een absoluut autonomiebegrip, laat staan arrogantie, egoïsme en onverschilligheid, staat haaks op de voorwaarden waarmee die koppeling van vrijheid en verantwoordelijkheid verzekerd wordt. 

Daar hoort een derde notie bij, die van verbinding. ‘De kracht van verbondenheid’ noemde het jubileumcongres van het Christelijk Sociaal Congres van vier jaar geleden dat. 

Verbinding met medemensen, met  gezamenlijke instituten, waardoor  vertrouwen weer breed in de samenleving terugkomt. Verbinding ook met de aarde en de schepping. 

Het zou van een grote meerwaarde zijn als in de komende weken die begrippen van vrijheid en verantwoordelijkheid gekoppeld zouden worden aan die van verbinding. Verbinding lijkt een wat ondergesneeuwde waarde in een samenleving waarin vrijheid soms het dominante monopolie lijkt te zijn.

Herbezinning

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei zet bij de herdenking van 75 jaar vrijheid terecht in op de vraag wat de vrijheid betekent voor nu en de komende decennia. Dat gebeurt een maand lang, in de Maand van de Vrijheid.

Het zou van een grote meerwaarde zijn als in de komende weken die begrippen van vrijheid en verantwoordelijkheid gekoppeld zouden worden aan die van verbinding

Op 4 april vindt in Tubbergen het openingsfestival plaats van deze Maand van de Vrijheid. In Tubbergen, want in die grensstreek begon de laatste fase van de vrijheidsstrijd in ons land. En in die plaats wordt ook de periodieke Schaepmanlezing gehouden. 

Vanuit dat gezamenlijk gebeuren kan een bijzondere impuls gegeven worden aan dialogen en bezinning in ons land in de daarop volgende dertig dagen. Het doel daarbij is niet alleen achterom kijken. Het gaat ook en vooral om de vraag wat vrijheid de komende decennia garanderen zal. En dat is in onze opvatting de combinatie met verantwoordelijkheid én verbinding.

Jos van Gennip is oprichter van Socires, platform voor de promotie van de verantwoordelijke samenleving. Hij was van 1991 tot 2007 lid van de Eerste Kamer voor het CDA