Tijd van leven
Vanaf onze eerste bewuste beleving is de overgang van dag naar nacht en omgekeerd een gegeven. Een ritme van eten, wachten en slapen voegt zich daar langzaam in, en wat later horen we van de seizoenen, verjaardagen en klokkijken. We leren met de tijd omgaan, maar de vraag ‘wat is tijd’ is niet eenvoudig te beantwoorden.
Tijdsbeleving betekent in ieder geval een verschil tussen verleden, heden en toekomst. De tijd gaat maar in één richting. Er zijn wel theoretische modellen waarin de tijd ook kan teruglopen, maar dat wordt naar de huidige stand van de wetenschap als uiterst onwaarschijnlijk beoordeeld.
Tijd blijkt relatief
De beleving van verleden, heden en toekomst kan tussen mensen aanzienlijk verschillen. In de Chinese cultuur is het verleden zwaarwegend, en in de Amerikaanse cultuur de toekomst, natuurlijk met grote individuele variaties.
De laatste jaren is er meer nadruk gekomen op het beleven van het heden. Door meditatie, mindfulness en yoga proberen we bewust het hier en nu te beleven.
De beleving van verleden, heden en toekomst kan tussen mensen aanzienlijk verschillen
Er is een subjectieve tijdsbeleving. De jaren van onze jeugd en middelbare schoolperiode lijken veel omvangrijker qua tijdsduur dan wanneer we ouder zijn, en de seizoenen veel sneller lijken te gaan.
Eeuwenlang heeft de mensheid aangenomen dat er een objectieve, universele tijd bestaat: de wereld van de natuurkundige Newton kende een driedimensionale ruimte en een universele tijd. In de twintigste eeuw heeft Einstein met de relativiteitstheorie dat model op losse schroeven gezet. Tijd blijkt relatief te zijn.
Relatie tussen tijd en eeuwigheid
Tijdloosheid en eeuwigheid hebben de mensheid altijd gefascineerd, en in religies hebben deze begrippen een vooraanstaande plaats gekregen. Als je onder eeuwigheid niet oneindige tijdsduur bedoelt maar tijdloosheid, dan leef je eeuwig als je volledig in het nu opgaat, in het nu leeft. In ons woordgebruik is deze interpretatie bijna ongemerkt binnengeslopen: ‘het tijdelijke voor het eeuwige verwisselen’ of nog pregnanter: ‘uit de tijd zijn’.
Augustinus schrijft over de relatie tussen mens en God als een relatie tussen tijd en eeuwigheid. Augustinus stelt dat God zich boven de tijd verheft, maar tevens in de tijd staat: ‘uw heden is eeuwigheid, en uw jaren zullen niet ophouden’. In de postmoderne tijd noemen theologen God vaak ‘de Eeuwige’, waarmee het tijdsaspect een essentieel onderdeel van het Godsbegrip is geworden.
Doordringen tot de zin van het leven, heeft een begrip van de tijd nodig. Als je het gevoel hebt dat de tijd als zand tussen je vingers glipt, dan is de voortgaande tijd je de baas geworden. En voortgaan zal de tijd, onvermijdelijk tot aan het einde van het leven.
Door gezond te leven en goede medische zorg kun je tot op zekere hoogte je leven verlengen, ongelukken en ongevraagde ernstige ziektes daargelaten, maar het einde komt zeker.
Doordringen tot de zin van het leven, heeft een begrip van de tijd nodig. Als je het gevoel hebt dat de tijd als zand tussen je vingers glipt, dan is de voortgaande tijd je de baas geworden
Is dan je perspectief dat je voordien alles uit je leven hebt gehaald, of dat je een goed mens bent geweest, of dat je jezelf verwerkelijkt hebt? Of is je perspectief dat je herboren wordt, dat je in het hiernamaals wordt opgenomen, dat je pas na je leven tot je bestemming komt? Of doet het er niet toe?
Terug naar het moment
Essentieel voor leven is beleven, handelen, denken. Met hoofd, hart en handen aan het volle leven deelnemen. En voor al deze dingen is tijdsverloop nodig: beleven is per definitie een proces.
Het hier en nu ten volle beleven, fundamenteel nadenken, reflecteren op goed en kwaad: dit alles lukt slechts onder voortgaande tijd. En die willen we op onze beste momenten vasthouden, beetpakken, niet verloren laten gaan. Liefst stilzetten, maar stilstaande tijd maakt beleving onmogelijk.
Dit is een paradox: om de tijd te overwinnen, moet je intens terug naar het moment: liefde geven, waarde scheppen, voluit beleven, versmelten, bidden, zingen en nog veel meer. En al deze dingen zijn slechts mogelijk dankzij het verloop van de tijd.
Die paradox is niet eenvoudig op te lossen. Dan is het goed om te bedenken dat je dit niet allemaal zelf bewust hoeft te regelen, te plannen, te conditioneren. Je mag ervan uitgaan dat het je zomaar kan overkomen, dat het je onverwacht wordt aangereikt, dat het je door anderen wordt doorgegeven. In orthodoxe termen: dat het je als genade wordt toebedeeld. In existentiële woorden: dat het je toevalt.
Dit is een paradox: om de tijd te overwinnen, moet je intens terug naar het moment: liefde geven, waarde scheppen, voluit beleven, versmelten, bidden, zingen en nog veel meer
Soms schrijnt de tijd. In onze vriendenkring heeft een jonge moeder de diagnose uitgezaaide kanker gekregen. Plotseling is haar tijd is beperkt en bezwaard. Wat staat er nog te doen, te beleven, te denken? Geloof, hoop en liefde, zeg ik Paulus na en van deze het meest de liefde. Van haar familie, haar naasten en, op afstand, maar zeker ook, van ons. Maar de pijn blijft steken.
Doe meer met tijd
Zolang we leven is de tijd erbij. De tijd is beperkt, maar de tijd is ook het unieke voertuig voor het leven. We hebben geleerd naar de klok te kijken, maar als we niet opletten stroomt de tijd als water naar de zee.
Wat we met die tijd doen, doet ertoe. Tijd is niet gedetermineerd door de natuurwetten, het ligt niet geheel vast in onze genen en ons onderbewuste. Er is wel degelijk ruimte voor eigen beslissingen over wat je doet in en met je leven.
Deze vrijheid is kostbaar, en het is de moeite waard er meer mee te doen dan ‘op vrijdagavond te voor de buis te hangen aan een infuus met borrelnootjes’. Niets mis met af en toe simpel ontspannen, maar als het dominant wordt, zou ik me zorgen gaan maken.
Maar laat die vrijheid ook weer niet als een dure verplichting, als een zwaard van Damocles boven je hoofd hangen. Je keuzes tellen echt, ze doen ertoe, maar je mag je laten leiden door je gevoel en je verstand, en ook wel door het moment.
We hebben geleerd naar de klok te kijken, maar als we niet opletten stroomt de tijd als water naar de zee
En ook door je omgeving, en door de onverwachte aanraking die je af en toe overkomt. Dan ‘weet’ je ineens: dit is een essentie, dit is waarvoor ik leef. Voor sommigen heet dit ‘aangeraakt door de Eeuwige’, voor anderen ‘existentiële beleving’, of ‘zelfverwerkelijking’.
Onze tijd hier op aarde is beperkt, maar is tegelijkertijd ons grondmateriaal, een noodzakelijk instrument, een unieke kans, een opdracht wellicht, om er iets van te maken. We mogen hopen in die missie opgetild te worden.
Kees Blokland is oud-directeur HR bij Hoogovens, Hoechst en NS. Hij is betrokken bij het Doopsgezind Seminarie, de Code Verantwoordelijk Marktgedrag en Goede Doelen Nederland. Hij is daarnaast coach, mediator en dichter
