Inmiddels heeft het land in de persoon van Joe Biden een nieuwe president. Maar wat veel mensen bezighoudt is de vraag hoe het hart van de democratie in de Verenigde Staten zo bedreigd kon worden door gewelddadige extremisten. Hoe weerbaar is de grondwettelijke orde in Amerika dan nog? Maar ook: kan zoiets in Nederland gebeuren? Is Amerika in dat opzicht uniek? 

Hoe kon het hart van de democratie in de Verenigde Staten zo bedreigd worden door gewelddadige extremisten?

De demonstranten waren boze Amerikanen die geen zin meer hadden in praten. Ze accepteerden niet dat hun leider Donald Trump in de stembus had verloren van zijn concurrent. Ze schreeuwden, maakten instituties kapot die door de jaren heen waren opgebouwd: georganiseerde vrije en algemene verkiezingen, het zoeken van bondgenoten, vreedzaam overleg, het maken van afspraken met andersdenkenden, zich neerleggen bij een meerderheid. Oftewel: basale beleefdheid. De democratische rechtsstaat werkt niet met schreeuwers, dreigers of geweldgebruikers. Of ze nu van links komen of van rechts. 

Ook in Nederland waren en zijn er voorbeelden van de bestorming van het Nederlandse Capitool, een serieuze bedreiging van de democratische rechtsstaat bij ons. We kwamen er een paar keer heel dicht bij.  

1980: ‘geen woning, geen kroning’ 

Zo is het op 30 april 1980 tijdens de inhuldiging van koningin Beatrix net niet fout gegaan. Onder het motto ‘geen woning, geen kroning’ veroorzaakten krakers en met hen verwante anarchisten chaos en geweld in Amsterdam. Gooiend met stenen en molotovcocktails wisten deze extremisten de Nieuwe Kerk, waar de inhuldigingsplechtigheid plaatsvond, tot gehoorsafstand te benaderen. Auto’s werden verbrand en ook de etalage van een V&D-filiaal werd en passant nog even geplunderd. Er waren bijna 10.000 politiemensen en militairen op de been om de wanorde in toom te houden. 

De VARA en de Volkskrant konden hun publieke sympathie voor de krakers maar moeilijk verbergen

In Washington was het parlement het doelwit. In 1980 waren de extremisten in Amsterdam uit op de Nieuwe Kerk, waar het nieuwe staatshoofd publiek de eed van trouw uitsprak aan de Grondwet. Dat is in feite het plechtige hoogtepunt van de constitutionele monarchie. Leden van de Staten Generaal waren daarbij aanwezig, de regering en hoge gasten uit het buitenland.  

Verklaard doel van de rellen was het om die plechtigheid te verhinderen. Er was weliswaar geen president Trump om hen aan te moedigen, maar de VARA en de Volkskrant konden hun publieke sympathie voor de krakers maar moeilijk verbergen.

De politie wist met inzet van alle krachten te voorkomen dat de Nieuwe Kerk in gevaar kwam. De democratische rechtsstaat bleef overeind. De dreiging kwam van links, maar het gevaar was er niet minder om. 

2015: protest tegen vluchtelingen

Meer recent kwamen de extremisten van rechts. Dat was in 2015. Niet in Washington, niet in Amsterdam, maar in het veel bescheidener Geldermalsen. De gemeenteraad daar vergaderde op 16 december dat jaar over de komst van een tijdelijk asielzoekerscentrum voor 1500 personen.  

Bewoners zeiden zich overvallen te voelen door de snelheid van het besluit. En ze wilden die asielzoekers niet. Zo’n tweeduizend demonstranten trokken op naar de raadszaal, staken zwaar vuurwerk af en bekogelden het gemeentehuis. Sommigen braken door de afzetting heen. De politie loste waarschuwingsschoten en de ME moest te hulp schieten. De vergadering werd afgebroken en het asielzoekerscentrum kwam er niet.

Al is het politiek op lokaal niveau, ook hier werd de democratie getroffen. Burgemeester en wethouders betrokken het voorval in de maanden erna “ook op zichzelf”. De gemeenteraadsvergadering telde weliswaar wettig gekozen volksvertegenwoordigers wier taak het is besluiten te nemen, maar ook hier viel de werking van de democratische rechtsstaat voor geweld, bedreigingen en scheldpartijen. Ook hier werden in één avond instituties in gevaar gebracht die er jaren voor nodig hebben om te worden opgebouwd.  

2020: protest tegen coronamaatregelen

Ten slotte hebben wij vorig jaar kennisgemaakt met geradicaliseerde groepen en bewegingen die zich keren tegen coronamaatregelen. Ze waren te horen toen premier Rutte op 14 december het land toesprak vanuit het Torentje. En ze bedreigden eind augustus vorig jaar parlementslid Pieter Omtzigt van het CDA, net buiten de gebouwen van de Tweede Kamer.  

Een van hen riep: “Ik zal je doodslaan, vieze kankermongool!” Ook hier fysieke bedreigingen, scheldpartijen en intimidatie met als doel democratisch gelegitimeerde besluiten te niet te doen.  

Snel herstel

Het rijtje hierboven bevat zeer verschillende voorbeelden op uiteenlopende niveaus. Nu eens kwam het geweld van links, dan weer van rechts en soms moet je de herkomst zoeken in onbestemde samenzweringstheorieën. De achtergronden doen er eerlijk gezegd ook niet zo toe. Het doel kan verschillen, het heiligt kennelijk wel de middelen.  

Wat deze mensen gemeen hebben, is de bereidheid om de democratie opzij te zetten en zelf het heft in handen te nemen. Uit naam van woningzoekenden, uit naam van lokale bewoners, uit naam van de vrijheid, van Nederland of van Amerika. Het is allemaal verwerpelijk. 

Nu eens kwam het geweld van links, dan weer van rechts. Het doel kan verschillen, het heiligt kennelijk wel de middelen

Dus ja, wat in Washington heeft plaatsgevonden kan ook in Nederland gebeuren. Maar in Washington was er niet alleen de schok van de bestorming van het Capitool. Wat ook opviel was het snelle herstel van de normale werking van de democratie. Dat is in Nederland ook gebeurd, ondanks de rellen in Amsterdam, ondanks de afgebroken raadsvergadering in Geldermalsen, ondanks de intimidatie van Pieter Omtzigt.  

De democratie is sterk. Ze kan wel wat schokken hebben.  

Theo Brinkel is bijzonder hoogleraar Militair-Maatschappelijke Studies aan de Universiteit Leiden en universitair hoofddocent aan de Nederlandse Defensieacademie. Hij schrijft deze bijdrage op persoonlijke titel.