Maarten Luther en het Heilige Roomse Rijk
Maarten Luthers invloed op kerk en theologie is onbetwist. Maar de Reformatie had ook gevolgen voor de Duitse natievorming.
De titel van dit artikel is eigenlijk al verkeerd. Officieel horen we te spreken over het ‘Heilige Roomse Rijk van de Duitse natie’. Maar het Heilige Roomse Rijk werd rond de vijftiende eeuw volgens historici de gebruikelijk aanduiding.
Dit blijft natuurlijk lastig te controleren. Over één ding zijn historici het echter wel eens: de invloed van de Reformatie op de politieke geschiedenis van Duitsland.
Von Bismarck
Duitsland is de grootste natiestaat van Europa. Rusland is weliswaar groter, maar een gedeelte van dat land ligt in een andere werelddeel, Azië.
Het land dat wij tegenwoordig als Duitsland kennen, ontstond pas in 1871. Duitsland is dus relatief jong, het is zelfs later ontstaan dan België. Duitsland zoals we dat nu kennen, is ontstaan door met name één man, Otto von Bismarck. Het begrip ‘Duitse natie’ bestaat echter al veel langer.
Het land dat wij tegenwoordig als Duitsland kennen, ontstond pas in 1871. Duitsland is dus relatief jong, het is zelfs later ontstaan dan België
Na de opdeling van het rijk van Karel de Grote in 843 tijdens het Verdrag van Verdun, viel de Europese eenheid uit elkaar. Het westelijke gedeelte veranderde in de loop der eeuwen in een koninkrijk dat we nu kennen als de republiek Frankrijk.
Maar veel vorstendommen, staten en staatjes in het centrale deel van Europa bereikten geen politieke eenheid. Ze zagen zichzelf wel graag als onderdeel van het eerder genoemde ‘Heilige Roomse Rijk van de Duitse natie’. Het verband van dat Roomse Rijk kwam tot uiting in het steeds benoemen van een ‘Duitse’ Keizer. Op papier was die zeer machtig, maar in de praktijk viel dit vaak behoorlijk tegen.
Karel V
De laatste keizer die nog een beetje gezag kon uitoefenen was de in 1500 in Gent geboren Habsburger Karel V. Dit was tevens de laatste keizer die door de paus werd gekroond. Door de godsdienstoorlogen taande de macht van de keizer en na de Vrede van Westfalen was er van die macht op een symbolische waarde na niets meer over.
De keizer van het Heilige Roomse Rijk had voortaan zijn zetel in Wenen en was in de praktijk alleen nog maar keizer over het gebied van de latere dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije. Deze dubbelmonarchie bestond overigens ook uit leden van dezelfde Habsburgers. De familie Habsburg bestaat nog steeds, maar zij heeft na de Eerste Wereldoorlog geen enkele zeggenschap meer.
De laatste keizer die nog een beetje gezag kon uitoefenen was de in 1500 in Gent geboren Habsburger Karel V. Dit was tevens de laatste keizer die door de paus werd gekroond
De verschillende onderdelen waaruit het Heilige Roomse Rijk bestond, waren een bonte verzameling van koninkrijken, prinsdommen en aartshertogdommen in verschillende groottes. Het grootste land in het noorden was vanaf de achttiende eeuw het koninkrijk Pruisen. Andere nu nog bekende koninkrijken binnen het Heilige Roomse Rijk waren Saksen, Beieren en Hannover.
Luther
Dat Karel V in de zestiende eeuw zijn greep op het Roomse Rijk verloor, had alles te maken met het optreden van Maarten Luther. De godsdienstoorlogen eindigden uiteindelijk met de Vrede van Westfalen. Daarbij werd onder meer vastgelegd dat elke lokale vorst zelf kon bepalen welke religie in zijn land de officiële staatsgodsdienst was. In de noordelijke staten was dat meestal het Lutherse protestantisme. In het zuiden daarentegen bleef het katholicisme onverminderd overheersen.
Deze lijn kunnen we overigens ook ongeveer doortrekken in de Nederlanden van destijds. Het is nog steeds te zien in België en het zuidelijke deel van Nederland: die tellen nog altijd veel meer katholieken dan protestanten.
Dat Karel V in de zestiende eeuw zijn greep op het Roomse Rijk verloor, had alles te maken met het optreden van Maarten Luther
In de praktijk gold vanaf de eerder genoemde Vrede van Westfalen de godsdienstvrijheid voor iedereen, behalve voor de vorsten zelf. Bij huwelijken tussen de regerende adellijke families werd er nogal eens gedwongen of vrijwillig gewisseld van geloof.
Standaard Duits
Een belangrijk gevolg van de Reformatie was dat de Bijbelvertaling van Maarten Luther de basis werd voor het Standaard Duits. In Nederland was de Statenvertaling ook van grote invloed op de Nederlandse taal, maar op geen stukken na had ze de invloed van de Duitse vertaling van Luther.
We kunnen dus stellen dat wat aan religieuze samenhang verloren ging, werd gecompenseerd door een grotere culturele en taalkundige eenheid. Wat er ook gebeurde, de Duitstalige gebieden bleven zich leden van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie noemen.
In Nederland was de Statenvertaling ook van grote invloed op de Nederlandse taal, maar op geen stukken na had ze de invloed van de Duitse vertaling van Luther
Dit verhinderde hen overigens niet om af en toe eens flink oorlog te voeren op lokaal niveau. De gezamenlijke taal, die steeds meer een eenheid werd door de acceptatie van de Lutherbijbel, vormde een basis voor de latere douane-unie en zou later uitmonden in het Duitse Keizerrijk op instigatie van Otto von Bismarck.
De leiding van dit keizerrijk werd een dubbelfunctie met, jawel, het koningschap van Pruisen. Dit zou zo blijven tot het einde van de Eerste Wereldoorlog. De koning van Pruisen was tevens de Duitse keizer. De invloed van Maarten Luther was dus niet alleen geestelijk, maar ook politiek te noemen.
Jan Keuken is student Culturele Wetenschappen