Constable had een fascinatie voor het vluchtige, voor de wisselingen en transformaties die zich steeds in de lucht voordeden. Dankzij zijn meteorologische kennis registreerde hij heel precies kleur en vorm van wolken, regenbogen, zonsop- en zonsondergangen, en noteerde daarbij datum, tijd, temperatuur en weercondities. Hij wilde het schilderen van de lucht leren beheersen en wel zo dat dit met veel zeggingskracht gepaard zou gaan.

Constable had een fascinatie voor het vluchtige, voor de wisselingen en transformaties die zich steeds in de lucht voordeden

Voor Constable was de lucht niet alleen het belangrijkste gevoelsinstrument van het landschap, maar ook een betekenisvol element waarin de gemoedsbeweging van de kunstenaar uitdrukking kon vinden. “Painting is but another word for feeling”, schreef hij ooit aan een vriend.

Wetenschap

Het Teylers Museum toont in de overzichtstentoonstelling van John Constable een hele reeks prachtige wolkenstudies van zijn hand. Ze zijn indrukwekkend en de wetenschappelijke aanpak waarmee ze vervaardigd zijn, sluit wel heel mooi aan bij de aard van dit museum, dat van meet af aan kunst èn wetenschap heeft willen stimuleren.

Over het algemeen zijn het maar kleine schetsen. Ze zijn immers als studies gemaakt en waren destijds niet bedoeld om aan het publiek te tonen, maar om de kunstenaar te helpen lucht, licht en landschap in zijn grotere werken zo natuurgetrouw mogelijk te integreren.

Dat kleine formaat heeft ook te maken met het opvallende gegeven dat ze buiten zijn gemaakt. Gewoon in de deksel van het schilderkistje dat hij tijdens het werk op zijn knie hield. De verf nam hij mee in varkensblazen, want de metalen verftube was nog niet uitgevonden. In die tijd was ‘en plein air’ schilderen nog ongewoon. Mede daardoor werd Constable een grote inspiratiebron voor kunstenaars na hem; de School van Barbizon, de impressionisten en zelfs voor kunstenaars tot op de dag van vandaag.

Kunstenaar

Het duurde lang voor John Constable zijn sporen in de schilderkunst zou verdienen en de erkenning voor zijn uitzonderlijke bijdrage daaraan komt vooral na zijn dood tot stand. Constable kon pas op latere leeftijd gehoor geven aan zijn al vroeg gevoelde kunstenaarsaspiraties. Zijn vader, een welvarende graanhandelaar en herenboer die verschillende molens bezat en ook nog drie scheepswerven, vond het vanzelfsprekend dat de toekomst van zijn zoon binnen het bedrijf zou liggen.

Hoewel Constable een gelukkige jeugd kende en veel van het leven op het platteland van Suffolk hield, was hij niet happy met zijn bestaan daar. Pas na zeven jaar kon hij daaraan ontsnappen, toen een jongere broer zijn rol in het bedrijf overnam. Zo kreeg hij toch nog de gelegenheid, uiteindelijk met steun van zijn ouders, om zich op het kunstenaarschap te richten.

Aanzienlijk later dan gebruikelijk, op 23-jarige leeftijd, werd hij student aan de Royal Academy Schools in London. Tussen die veel jongere medestudenten had hij het niet altijd even makkelijk. Met zijn gecompliceerde karakter bewoog hij zich ook daarna niet altijd even soepel in de kunstenaarswereld, waar collega’s aanvankelijk weinig te spreken waren over de vernieuwende stijl en de losse, wat grove toets waarin hij schilderde.

Laat erkenning

Pas laat in zijn carrière kwam de erkenning, toen hij op de Parijse Salon van 1824 een gouden medaille won en Franse kunsthandelaars in hem geïnteresseerd raakten. Pas op zijn 52^e werd hij eindelijk als volwaardig lid van de Royal Academy geaccepteerd. Ter gelegenheid daarvan bood hij de academie het grote doek ‘Sluis met passerende boot’ (1826) aan (zie illustratie onder).

In de liefde vond hij een groot geluk bij Maria Bicknell, met wie hij zeven kinderen kreeg. Uit een intiem portret van Maria met hun eerste twee kinderen, dat op de tentoonstelling aanwezig is, valt niet anders dan op te maken dat hij een liefhebbende vader moet zijn geweest, die genoot van het gezinsleven. Door standsverschil moest het paar lang wachten voordat het tot een huwelijk mocht komen. Groot was het verdriet toen zijn vrouw, die aan tuberculose leed, op 41-jarige leeftijd stierf.

Gelukkig had hij verschillende goede vrienden, die hem in zijn werk en in zijn persoonlijk leven door dik en dun steunden. Onder wie zijn beschermheer en vriend John Fisher, de bisschop van Salisbury en diens gelijknamige neef, die er aartsdiaken was en Constables beste vriend werd. Hij logeerde er regelmatig. Daarom ook komt de kathedraal van Salisbury diverse malen in zijn werk voor (zie illustratie links hieronder).

Landschappen

Als schilder bleef hij zich vooral richten op het vervaardigen van landschappen. Niet het hoogst gewaardeerde genre, en bovendien moest het realisme en de natuurgetrouwheid waarmee hij de landschappen vastlegt op appreciatie wachten. Het kunstmatig gecomponeerde, geïdealiseerde landschap was de norm, terwijl Constable zich volledig op de directe observatie van de natuur baseerde en daarin oude Hollandse meesters navolgde, die het landschap vastlegden zoals dat zich concreet aan het oog voordoet. Landschappen waarin de lucht een royaal aandeel heeft.

Een reproductieprent naar Rubens’ schilderij ‘Landschap bij maanlicht’ was hem zo dierbaar dat het thuis aan het voeteinde van zijn bed hing

Net als zij gaf ook Constable de voorkeur aan de meest natuurlijke en alledaagse onderwerpen die daarin te vinden zijn. Van jongs af aan verzamelde, leende, kopieerde en bestudeerde hij grafiek en prenten naar landschappen van onder meer Rembrandt, Ruysdael, Anthony van Waterloo, Rubens en de Franse landschapsschilder Claude Lorrain. Daar leefde hij mee. Zo was een reproductieprent naar Rubens’ schilderij ‘Landschap bij maanlicht’ hem zo dierbaar dat het thuis aan het voeteinde van zijn bed hing.

Bijzonder is hoe het Teylers museum, dat veel prenten van 17^e-eeuwse kunstenaars bezit, in een aparte zaal uitvoerig en goed gedocumenteerd stil staat bij deze belangrijke bron van inspiratie voor John Constable. De tentoonstelling bestaat overigens voor een groot deel uit bruiklenen uit de verzameling van de Canadese mediamagnaat David Thomson, eigenaar van ’s werelds grootste collectie Constables. 

Zeelucht

Het landschap van de streek waar hij was opgegroeid en dat hij daarom zo goed kende en hem zo nabij was, zou levenslang zijn belangrijkste onderwerp blijven. ’t Liefst weergegeven in de nog ongeschonden staat van voor de industriële revolutie. Veel plekken die hij schilderde, waren verbonden met persoonlijke belevenissen. De watermolen van zijn vader, het strand nabij Brighton waar hij zomers vaak met zijn gezin vertoefde omdat de zeelucht Maria zo goed deed. Hij gaf er een overtuigend realistisch beeld van en er sprak een intense natuurbeleving uit.

Veel plekken die hij schilderde, waren verbonden met persoonlijke belevenissen. De watermolen van zijn vader, het strand nabij Brighton waar hij zomers vaak met zijn gezin vertoefde omdat de zeelucht Maria zo goed deed

Er ligt tevens een sterke gevoelslading in besloten. In de stemming die de natuur zelf oproept, zoals het ongedurige of dreigende van een op komst zijnde storm of een regenboog die onmiddellijk aan hoop doet denken, laat zich tevens het gevoelsleven van een man lezen, die in zijn leven tegenslag en diep verdriet ervoer die hij met zijn naar zwaarmoedigheid neigende persoonlijkheid maar moeilijk wist te pareren. Maar er valt ook het geluk, de liefde en vriendschap in te bespeuren, die hem ten deel viel.

‘John Constable’, t/m 31 januari 2021 in Teylers Museum te Haarlem

Liesbeth de Jong is kunsthistorica