Om de betekenis van de EU op waarde te kunnen schatten, introduceert Van Houdt de term 'Europees denken'. Dat is een vorm van erkenning dat Nederland geen eiland in de omringende wereld is, en om daarom de ontwikkelingen in eigen land te bezien vanuit een Europese invalshoek.

Wantrouwen

De Europeanen zelf zien vaak hun eigen rijkdom niet meer. Er is binding aan de eigen natiestaat, maar het grotere geheel, de Europese Unie, wordt veelal met wantrouwen bekeken. Door Europees denken wordt het effectieve karakter van de Europese integratie meer gewaardeerd. En in een snel veranderende wereld wordt die samenwerking steeds urgenter.

Van Houdt beschrijft hoe dramatisch snel de EU op de demografische ranglijst zakt. Was begin vorige eeuw nog 20 procent van de wereldbevolking Europeaan, nu is dat 7 procent en over dertig jaar 5 procent. Willen de Europeanen op wereldschaal nog gehoord worden, dan zal de gemeenschappelijke stem van de Europese Unie steeds sterker moeten klinken.

Dat geldt ook in economisch opzicht. In de wereldeconomie wordt nu nog in de EU een kwart van het geld verdiend. Maar in 2050 zal dat zijn gehalveerd tot tussen de 10 en 15 procent. En dan zijn er nog de snel veranderende geopolitieke verhoudingen.

Mondiale grootmachten

Grootmachten als China en India nemen steeds meer de plaats in die Europa en de Verenigde Staten ooit hadden op mondiale schaal. China probeert de Europese lidstaten uiteen te spelen. In de Verenigde Staten is met Donald Trump een nieuw nationalisme opgestaan.

Wil ons werelddeel gezien de machtsverschuivingen een factor van betekenis blijven spelen en willen wij onze waarden - zoals democratie, vrijheid en eerbiediging van de mensenrechten - overeind kunnen houden, dan is het onoverkomelijk dat de Europese landen de weg naar een gedeelde Europese soevereiniteit inslaan.

Van Houdt noemt 2017 een bepalend jaar voor de Europese integratie. En niet alleen omdat met het aantreden van president Donald Trump voor het eerst in zeventig jaar de band tussen Europa en de Verenigde Staten niet meer als vanzelfsprekend wordt beschouwd.

De onderhandelingen over het verzoek van de Britten uit de Europese Unie te kunnen treden, bleken eerder meer dan minder saamhorigheid te brengen onder de 27 andere lidstaten

Meer nog dan die Atlantische breuk was de brexit van invloed op de Europese integratie. En in positieve zin. De onderhandelingen over het verzoek van de Britten uit de Europese Unie te kunnen treden, bleken eerder meer dan minder saamhorigheid te brengen onder de 27 andere lidstaten. De door Brussel gevreesde winst van eurosceptische partijen bleef uit in Nederland, Frankrijk en Duitsland.

Rode draad

Naar aanleiding van het verschijnen van zijn boek vroegen we Van Houdt of de praktische voordelen van de Europese samenwerking voldoende zijn om de boel bij elkaar te houden.

De rode draad van het boek is dat de samenwerking binnen de EU onoverkomelijk is gezien de afnemende invloed van Europa in de wereld, het isolationisme van Trump en de opkomst van China. En omdat het ons veel economisch voordeel oplevert. Maar moet er niet sprake zijn van lotsverbondenheid en een diepe wens om samen op te trekken? Dat is toch een positievere motivatie dan geopolitiek of economisch voordeel?

"De term onoverkomelijk is in dit verband onjuist. Het gaat om de term onmisbaar, zie de ondertitel van het boek, of onontkoombaar. Dat is essentieel.

Dat komt omdat de Europese Unie een unieke unie is vanwege de juridische basis die eronder ligt. Het is geen nationaal recht, geen internationaal recht, maar een eigen Europees recht, dat zich door en na het Verdrag van Rome heeft ontwikkeld. Juristen zeggen dat ook zo: het is een organisatie sui generis, oftewel enig in zijn soort.

Heel veel discussies over Europa, de Europese Unie en de Europese integratie miskennen dit fundamentele aspect. Die rode lijn van de Europese rechtsorde sui generis loopt door het boek. Al die punten die je noemt zijn we Europees gaan aanpakken, omdat we daar inmiddels ook een organisatorisch verband voor hadden. Het gevolg is inderdaad dat we niet meer zonder de Europese Unie kunnen."

Lotsverbondenheid

"En de lotsverbondenheid is er ook. Via twee Europese conventies vlak na het begin van de 21e eeuw is behoorlijk omschreven hoe die lotsverbondenheid in termen van rechtsstaat, democratie, fundamentele grondrechten er in de Europese Unie uitziet. En voor de Europese interne markt zijn alleen maar alternatieven denkbaar die de Europeanen richting de bedelstaf leiden."

De brexit heeft geleerd dat landen ondanks alles vasthouden aan de nationale soevereiniteit. Ook in Nederland - hoewel wij een van de meest Europa-welgezinde landen zijn. Is de roep om ‘take back control’ in andere lidstaten misschien verstomd vanwege het afschrikwekkende voorbeeld van de Britse uittreding?

"Brexit is ondanks alles typisch Brits. Het viel me bij het schrijven van het boek op hoe Edward Heath, Brits premier in de jaren zeventig, eigenlijk heel geïsoleerd bleef staan in al zijn activiteiten om Groot-Brittannië in de Europese Unie te leiden.

Het is altijd iets van halverwege gebleven. Tony Blair wilde wel wat verder gaan, maar kreeg de Britten daar ook niet erg in mee. Brexit is dus echt iets van het Verenigd Koninkrijk.

"Dat halfslachtige zie je ook wel terug in de debatten in andere lidstaten. Maar daar zijn altijd ruime meerderheden gemeten voor het lidmaatschap van de Europese Unie. Naarmate die Unie langer functioneert, wordt die meer en meer iets alledaags. Maar het fenomeen heeft wel degelijk onderhoud nodig. De paradox is dat juist het democratische debat dat onderhoud bevordert."

NAVO

"Het delen van soevereiniteit hebben Europese natiestaten in het klein al gedaan via de NAVO. Artikel 5 inzake de wederzijdse bijstandsverplichting en de ontwikkelingen rondom de Amerikaanse zeggenschap over de plaatsing van kruisraketten in Europese landen toonde dat aan. Het concept van gedeelde soevereiniteit hoort dus bij die Europese Unie. De zittende Franse president Macron heeft dat scherper onder woorden gebracht toen hij bij zijn aantreden pleitte voor 'Europese soevereiniteit'.

"Bij het schrijven van het boek heb ik mij door een van mijn adviseurs ervan laten overtuigen dat we het begrip soevereiniteit wel nodig hebben - ik schreef in een eerdere ontwerptekst, dat die term verouderd was -, maar dat het debat moet gaan over het bijbehorende bijvoeglijk naamwoord.

Als er nog sprake is van nationale soevereiniteit, en het antwoord is ja, dan is dat geen normatief begrip, maar een feitelijk begrip. Er is niets tegen om ook andere vormen van soevereiniteit daaraan toe te voegen. In taal voor gewone mensen: je kunt Fries, Nederlander en Europeaan tegelijk zijn. Het is niet of-of, maar en-en."

Wat betreft het Europese buitenlands en veiligheidsbeleid ademt het boek een groot optimisme. Maar is het niet zorgelijk dat de EU nog steeds geen antwoord formuleert op het Amerikaanse afscheid van Europa en de Chinese dreiging?

"Ik ben het oneens met de strekking van deze vraag. Er is in Europees Brussel wel degelijk sprake van het formuleren van antwoorden op de veranderende verhoudingen in de wereld. Ook in militaire zin. De ontwikkeling van een Europees veiligheidsbeleid is onder meer vertraagd doordat Nederlanders in 2005 tegen het Europese grondwettelijke verdrag stemden. Maar onder het Nederlandse EU-voorzitterschap in 2004 werden al zeer vergaande plannen voor die Europese defensiemacht geformuleerd, met onder meer Europese battlegroups van drie keer 15.000 man. Een mooie bestemming voor de luchtmobiele brigade! Maar helaas.

"Sinds 2017, niet toevallig samenvallend met het aantreden van de Amerikaanse president Trump, is er een andere mentaliteit in Europees Brussel ontstaan. De Europeanen kregen door dat ze niet langer konden klaplopen op de Amerikaanse inspanningen. Sinds die tijd wordt doelgerichter en in nauw overleg met de NAVO gewerkt aan die Europese defensiemacht.

"De Chinese dreiging is van een andere orde. Maar er wordt in Brussel door de Europese buitenlandse dienst permanent gewerkt aan een zo goed mogelijke strategie om met China om te gaan. Dat is één van de pijlers van het geopolitieke beleid, dat inderdaad nog in opbouw is."

Moet de EU nog verder integreren? En zo ja, waar loopt dit op uit? Een afscheid van de natiestaten op weg naar een federatie?

"Boeiende vraag. De Europese Unie ontwikkelt zich vooral inhoudelijk. Daardoor zie je ook voortdurend wijzigingen en aanvullingen in de manier waarop zowel de Europese instellingen zelf als de lidstaten zich daarbij aanpassen. Grote klappen zullen er niet gemaakt worden op institutioneel vlak. Dat is, zeg maar, te veel verdragswijziging ineens.

"Dit is ook de juiste volgorde. Je maakt zo’n organisatie niet voor zichzelf, maar voor de zaken die je met elkaar daarin wilt regelen. Of dat al dan niet leidt tot een federatieve vorm of andersom tot het afsterven van de natiestaten? Ik weet het antwoord daarop niet, ik heb geen glazen bol. Voor een belangrijk deel is dat federatieve verband er al. Dat kon ook vanwege die eigen Europese rechtsorde. Maar een einddoel formuleren? Dat is vooral een interessant gezelschapsspel.

"Journalistiek telt vooral dat er via de Europese Unie politieke besluiten worden genomen, die het leven van gewone mensen veranderen. Het is de taak van ons, journalisten, die gewone mensen daarover te informeren. Dat gaat dus vooral over gisteren, vandaag en morgen. Overmorgen en 2050 liggen wat verder af van ons dagelijks werk."

Koos van Houdt, Unieke Unie - Europees denken is onmisbaar. Uitgeverij Virtupress, 20 euro