Ieder volk gaat over zijn eigen opstand
De straten en pleinen van Minsk vullen zich met demonstranten die de dictatuur van Loekasjenko niet langer accepteren. En weer zitten we er met een mengeling van verbijstering, zorg en enthousiasme naar te kijken.
Het is zo’n hoopvol beeld: een bevolking die massaal, enthousiast, verenigd haar rechten opeist. Het doet weer zo denken aan eerdere volksopstanden; in Oost-Europa en de toenmalige Sovjet Unie in 1989/9, die leidden tot de val van de Muur.
Het doet denken aan de Arabische wereld in 2010 en 2011, met de miljoenen op het Tahrir-plein in Cairo als hoogtepunt. En aan de voormalige Sovjetrepublieken in de afgelopen jaren, waarbij de Maidan-opstand in Oekraïne in 2013 nog wel het meeste opviel. En meer recent gebeurde het nog in Sudan, Algerije, Irak, Roemenië.
Een dictator ten val brengen is één ding; maar de machtsstructuren daarachter, het leger en veiligheidsdiensten zijn weerbarstiger
De oorzaken van de opstanden zijn verschillend: de lokale politieke situatie, de rol van buurlanden, de ideeën van de leiders. Maar de dynamiek is steeds herkenbaar. En de roep om internationale steun en solidariteit klinkt steeds weer.
Er klinken grote, mooie woorden. Het volk wil ‘revolutie’, het eist ‘de val van de dictator’, en roept om ‘vrijheid’, ‘recht’, en ‘menselijke waardigheid’. Het volk lijkt dan vooral te bestaan uit optimistische jonge vrouwen en mannen met frisse, moderne, liberale ideeën. Of willen wij die vooral zien?
Ze stralen eenheid uit. Alle religieuze en etnische verschillen, alle sekseongelijkheid en klassentegenstellingen, lijken plaats te maken voor de ene allesbepalende tegenstelling: ‘het volk tegen het regime’.
Er is ergens een keerpunt waarbij burgers onderdrukking en onrecht niet meer accepteren, en heel onverwacht blijken zulke bewegingen plotseling momentum te krijgen. Het begint steeds van binnenuit, bij burgers die nauwelijks in beeld waren bij politici en diplomaten.
Op mij werkt het revolutionaire enthousiasme steeds weer aanstekelijk. We volgden in januari 2011 wekenlang hoe CNN en Al Jazeera live verslag deden vanaf het Tahrir-plein in Cairo, terwijl onze mailboxen vol liepen met geëmotioneerde reacties en analyses.
De onderliggende problemen, de economische crisis, de massale jeugdwerkloosheid, de ongelijke positie van vrouwen: zouden nieuwe machthebbers wel manieren hebben om die op te lossen?
Behalve enthousiast waren we ook bezorgd. Een dictator ten val brengen is één ding; maar de machtsstructuren daarachter, het leger en veiligheidsdiensten zijn weerbarstiger. De Egyptenaren op het plein, seculier en religieus, moslims en christenen, jonge intellectuelen en voetbalhooligans, toonden een opmerkelijke vreedzame eenheid - maar zou die blijven bestaan?
De onderliggende problemen, de economische crisis, de massale jeugdwerkeloosheid, de ongelijke positie van vrouwen: zouden nieuwe machthebbers wel manieren hebben om die op te lossen? Wat zouden regionale grootmachten doen bij een geslaagde volksopstand?
Precies de zorgen die we nu weer hebben over de Wit-Russische volksopstand. Het is dan ook veel makkelijker cynisch te zijn, te voorspellen dat ook deze revolutie wel weer nergens toe zal leiden, of alleen maar tot meer geweld en onderdrukking. Achteraf hebben de cynici altijd gelijk. De zo hoopvol begonnen Arabische lente leidde zelfs tot meer oorlog, geweld en onderdrukking dan de grootste cynici voorspeld hadden.
Geen cynisme
Maar ik heb geen aanleg voor cynisme, ik hoef niet achteraf gelijk te krijgen. Hoe moet er anders ooit een einde komen aan dictatuur en onderdrukking? Vrijwel geen dictator slaat ooit zonder druk de weg van geleidelijke rustige hervormingen in. Ook Loekasjenko niet.
Met alle teleurstellingen hebben we wel iets geleerd in de aflopen decennia van volksopstanden. Geweldloze opstanden maken veel meer kans succesvol te verlopen dan gewelddadige revoluties; de regimes spreken de taal van geweld immers altijd beter.
Een succesvolle politieke transitie is ook een kwestie van lange adem, en juist daar is steun voor nodig
Als vrouwen mee leiding geven aan de opstand, is de kans dat deze geweldloos blijft en de kans dat deze succesvol is groter. Een succesvolle politieke transitie is ook een kwestie van lange adem, en juist daar is steun voor nodig.
En uiteindelijk maken wij helemaal niet uit of de Oost-Duitsers, de Egyptenaren of de Wit-Russen in opstand komen, daar gaan ze zelf over. Ze weten heel goed welke risico’s eraan vastzitten, maar op een zeker moment is de woede groter dan de angst. En wie zouden wij zijn om burgers te ontzeggen waar wij zelf zo aan gehecht zijn: vrijheid, recht, menselijke waardigheid.
Jan Jaap van Oosterzee is hoofd Public Affairs van PAX