Uit het onderzoek bleek dat mijn vooronderstelling niet klopte. Zowel de ondernemer als de pastor hadden dezelfde verlangens en dilemma’s. Het verlangen was een duurzaam en harmonieus bestaan, het dilemma was om dit te verwezenlijken met de bestaande geldmiddelen.

Angst moet niet de drijfveer om te veranderen zijn. Angst lijdt tot schuld, schuld lijdt tot het maken van verwijten en uiteindelijk willen we vooral ons zelf redden

Wel bleek er een verschil in geloofsbeleving tussen agrariërs en pastores. De agrarisch ondernemer staat veel dichter bij de natuur en is zich bewust van de afhankelijkheid die het verzorgen van dieren en planten met zich meebrengt. Hij voelt zich daardoor op andere wijze dankbaar en verantwoordelijk.

Motivatie

Bij het onderzoek maakte ik onder meer gebruik van de encycliek Laudato si’ van Paus Franciscus. Wat mij het meeste aanspreekt in de encycliek is de motivatie van ons handelen. Vaak worden angstbeelden gebruikt om ons te laten veranderen.

Angst voor de opwarming van de aarde bijvoorbeeld, angst voor de stijging van de zeespiegel en angst voor de verstoring van het natuurlijk evenwicht. Dit zijn ook ernstige zaken, maar angst moet niet de drijfveer om te veranderen zijn. Angst lijdt tot schuld, schuld lijdt tot het maken van verwijten en uiteindelijk willen we vooral onszelf redden. Van verbondenheid met andere schepselen is dan nauwelijks meer sprake.

Wel is er een ongekend vertrouwen in wetenschap, techniek en economie. Alles draait om het behoud van de koopkracht en om het idee dat een mens vooral moet genieten zolang hij op aarde is.

Broederschap

Van soberheid en nederigheid is geen sprake meer. Paus Franciscus biedt in zijn encycliek een alternatief: het gaat volgens hem om liefde, broederschap en schoonheid. Het gaat om verbondenheid met God, de aarde en alle schepselen die daarop leven. Daarbij houdt hij een pleidooi voor barmhartigheid en rechtvaardigheid voor de kansarmen. Juist vanuit dat ideaal moeten wij bereid zijn om te offeren en het goede te doen.

In mijn onderzoek pleit ik voor de bewuste ondernemer die naast productiviteit en doelmatigheid oog heeft voor zingeving, menselijke betrokkenheid en morele verantwoordelijkheid. Om als ondernemer zo te kunnen handelen, zijn andere verdienmodellen noodzakelijk.

Paus Franciscus biedt in zijn encycliek een alternatief: het gaat volgens hem om liefde, broederschap en schoonheid. Het gaat om verbondenheid met God, de aarde en alle schepselen die daarop leven

Agrarische ondernemers hebben zich jarenlang aangepast aan de globalisering. Daarom werden hun bedrijven groter, intensiever en specialistischer. Agrarische ondernemers waren zich bewust van hun concurrentiepositie. Ze leverden producten van een hoge uniforme kwaliteit tegen een lage prijs.

Zo konden ze in Nederlandse winkels concurreren met producten uit andere landen, en het bood het mogelijkheden voor export. We weten nu dat dit proces ook nadelen kent: milieuvervuiling, verlies van biodiversiteit en erosie.

Eenzijdig

Het lijkt er nu op dat de landbouwers eenzijdig verantwoordelijk worden gehouden voor deze negatieve gevolgen, terwijl het juist de burger is die zijn invloed kan laten gelden door koop- en leefgedrag. Bovendien maakt de burger belangrijke politieke keuzes en kan deze zich aansluiten bij duurzame organisaties.

Inmiddels zien we een beweging op gang komen waarbij de landbouwers inspelen op de nieuwe eisen die aan ze gesteld worden. Het grootste struikelblok daarbij is de beloning voor hun producten. En dan denk ik vooral aan de continuïteit op de lange termijn. Zolang de opbrengst alleen bepaald wordt door de vrije markt is het lastig zakendoen.

Het verlangen naar duurzaamheid wordt vooral bepaald door de eigen overtuigingen

Consumenten hebben dezelfde overwegingen als de producenten. Veel mensen laten de keuze in de supermarkt afhangen van prijs, smaak en voorkeur. Ook het gemak en de snelheid van winkelen zijn belangrijk. Daarnaast spelen gezondheid, herkomst van het product (vooral bij streekproducten en fair trade) een belangrijke rol. Al geven veel mensen ook aan dat ze het vaak moeilijk vinden om het juiste onderscheid te maken.

Eigen overtuigingen

Er is nog geen duidelijk verband zichtbaar tussen het koop- en leefgedrag als consument en geloof van diezelfde persoon. En als dat het wel het geval is, dan wordt dat heel divers ingevuld. Zo is het voor de één vooral belangrijk om niet op zondag te winkelen, koopt de ander alleen in eigen dorp en eet weer een ander alleen biologisch geproduceerd voedsel.

Het verlangen naar duurzaamheid wordt vooral bepaald door de eigen overtuigingen. Het voorstel van de paus om plant, dier en aarde te zien als broeders en zusters die met liefde en respect moeten worden behandeld speelt vaak geen rol.

In mijn onderzoek werd duidelijk dat wanneer kerkelijke gemeenten van agrarische ondernemers verwachten dat die duurzamer gaan ondernemen, de gemeente zelf het voortouw moet nemen. Met de vinger wijzen werkt niet.

Nieuwe aarde

Wanneer duurzaam leven en geloof iets met elkaar te maken hebben, dan moet dat gemeentebreed gedragen worden. Daarbij kan de encycliek behulpzaam zijn.

Maar de Bijbel zelf biedt ons daar ook veel mogelijkheden: vooral in het Oude Testament speelt duurzaamheid een belangrijke rol. Verder maakt de Bijbel duidelijk dat als God spreekt over redding en herstel, dit altijd inclusief de dieren en de gehele schepping is. Zo spreekt de Bijbel over de nieuwe aarde.

Voor ons mensen is een taak als rentmeester weggelegd en is het van belang hoe wij deze aarde overdragen als Jezus weer terugkomt.

Pieter Knijff is pastoraal werker in Kollumerzwaag en Nij Altoenae, maakt deel uit van de Werkgroep Kerken en landbouw Fryslân en is gespecialiseerd in landbouwpastoraat