Dit jaar was er een leeg plein, waren er geen bloemen en was er geen bedankje. Maar toch was Nederland niet afwezig in de indringende paasboodschap van paus Franciscus. Niet met name, maar iedereen wist meteen over wie hij het had, toen hij het gebrek aan solidariteit hekelde tussen de Europese landen, nu, juist nu.  

Rob de Wijk, oprichter van het Haags Centrum voor Strategische Studies, vergeleek in Trouw de Nederlandse vrekkigheid met een etterbakje in zijn straat. Toen een buurman aangereden werd en gewond op straat lag, weigerde hij te hulp te komen, totdat de man beloofd had niet meer voortijdig zijn afvalbak buiten te zetten!  

Iedereen wist meteen over wie paus Franciscus het had, toen hij het gebrek aan solidariteit hekelde tussen de Europese landen, juist nu

Zeker, er is over de Nederlandse opstelling meer te zeggen dan dat ze puur door vrekkigheid en nationalisme is ingegeven. Minister Wopke Hoekstra en premier Mark Rutte hebben toegegeven dat hun toonzetting ongelukkig was. En wie de laatste maanden ervaring heeft opgedaan met video- en teleconferenties weet dat die juist bij moeilijke kwesties bepaald niet gelijkwaardig zijn aan fysieke bijeenkomsten en ontmoetingen. Ze zijn harder, minder genuanceerd en er ontbreekt dat gevoel van gezamenlijkheid.  

En ja, met name de Hollanders onder ons zullen moeten leren dat in toonzetting ‘Noord’ en ‘Zuid’ twee verschillende delen zijn en dat die elkaar soms moeilijk ontmoeten. De oud-ministers Joseph Luns en Johan Willem Beijen waren de notoire uitzonderingen. Ook prinses Beatrix was dat, die als koningin de harten van de Italianen won met haar toespraak voor hun parlement in vlekkeloos Italiaans. Voor de huidige generatie politici moet de stijl van omgaan met collega’s uit Europa echter op de to-do-lijst. 

Unieke kans

Maar misschien is er naast die toonzetting en diplomatie nog iets heel anders en belangrijkers nodig. Het debat moet uitgetild worden boven het financiële aspect en het gekrakeel om meer of minder. En het moet zeker uitstijgen boven het idee dat het om overdracht van rijk naar arm gaat.  

Onze Europese bijdragen moeten veel meer geplaatst worden tegen de achtergrond van waar we op dit moment in Europa gezamenlijk voor staan en wat in ons aller, en dus ook in ons eigen, belang is. Dat is een unieke kans, een unieke verantwoordelijkheid en een historisch gevaar.  

Het debat in Europa moet uitgetild worden boven het financiële aspect en het gekrakeel om meer of minder

In de alinea, die volgde onmiddellijk op ‘de vermaning’ van de paus sprak deze Argentijn over de onmisbare rol van Europa. Van buiten komend en naar de hele wereld kijkend, ziet hij dat als wij onze verantwoordelijkheid niet nemen naar onszelf en naar die zo verwonde wereldordening, niemand anders dat zal doen. Tenminste niet op een manier die recht doet aan de normen van humaniteit en het algemeen belang.  

Europa zelf én de hele wereld kunnen zich geen uiteenvallend en machteloos Europa permitteren. Juist nu niet. En dat ‘nu’ verwijst niet alleen naar de noodtoestand van de laatste maanden. De coronacrisis heeft al bestaande ontwikkelingen en trends alleen maar versneld en scherpere contouren gegeven.  

Als wij onze verantwoordelijkheid niet nemen naar onszelf en naar die zo verwonde wereldordening, zal niemand dat doen

Het was er immers allemaal voor eind januari: de verstoorde verhouding tussen mens en natuur, die precies vijf jaar geleden in de encycliek Laudato Sí in haar alomvattendheid aan de mensheid werd voorgehouden. De mondiale en wellicht imperialistische agenda van China, die ook met haar repressie in eigen land met het jaar duidelijker wordt. Het verval van het leiderschap van de VS, dat driekwart eeuw voor een zekere stabiliteit heeft gezorgd. 

En dan die vervreemding van misschien miljarden burgers van hun eigen sociaal-economische en politieke systeem. Het was er al, maar veroorzaakt in de nu zo zichtbaar geworden samenhang een Sternstunde in de contemporaine geschiedenis.  

Waarheid en waardigheid 

De fameuze Hertie School in Berlijn met zijn Jacques Delors Centre heeft onlangs een uiterst helder essay uitgebracht over de tegen die achtergrond dwingende geopolitieke agenda van de EU. Het driepuntenprogramma begint allereerst, en misschien verrassend, met een pleidooi voor het herstel van de waarheid in de ontluisterende verhalenoorlog tussen de VS en China over Covid-19. En het gaat over de prioriteit van de waarden, die leidend moeten zijn bij de bestrijding van de epidemie.  

We weten dat, veel breder nog dan in de relatie met de huidige ramp, een andere pest in het politieke leven steeds meer opdringt. Dat is die van de gedwongen verzwijging van feiten en informatie (vooral door China) en die van de verdraaiing van feiten en het verspreiden van leugens en laster in de VS, maar ook in onze democratieën.  

Boris Johnson kan ongestraft liegen dat het falen van het Britse gezondheidssysteem te wijten is aan de EU en hij wordt er nog voor beloond ook, net als bepaalde politieke krachten in ons eigen land. Over de VS hoeven we het niet te hebben: kan het nog erger, vraagt menigeen zich al vijf keer af. En iedere week of maand blijkt: ja het kan nog erger.  

Boris Johnson kan ongestraft liegen dat het falen van het Britse gezondheidssysteem te wijten is aan de EU en hij wordt er nog voor beloond ook

Het fatale effect is dat in die cultuur van leugens uiteindelijk niemand meer vertrouwd wordt, ook de moedige stem van de waarheid niet. Brede onverschilligheid tegenover de waarheid gaat domineren en dikwijls ook wint de verleiding van ‘de illiberal democracy’ en het autoritaire model van Beijing het van ons softe en dikwijls als traag afgeschilderde democratische model. Buiten Europa en daarbinnen.  

Wereldwijde competitie

In de jaren negentig van de vorige eeuw leken we de doorbraak en onweerstaanbaarheid van ons model te beleven. We werkten mee aan voorzieningen als het Netherlands Institute for Multiparty Democracy (NIMD) en het International Institute for Democracy en Electoral Assistance (IDEA), allemaal bedoeld om de overgang van dictatoriale en autocratische systemen naar de vrijheid te ondersteunen en te bevorderen.  

Maar een decennium later was dat optimisme verdwenen. Nu is er, zo zegt het Hertie-essay, een wereldwijde competitie aan de gang tussen vooral het Chinese en het democratische model. Zelfs binnen Europa, waarbij vooral verwezen wordt naar Hongarije als eerste domino.  

Het fatale effect is dat in die cultuur van leugens uiteindelijk niemand meer vertrouwd wordt, ook de moedige stem van de waarheid niet

Tussen de rivaliteit van de VS en China moet Europa allereerst met één stem leren spreken. Ook moet het in de praktijk waarmaken dat een democratie ook slagvaardig, welvarend en tot effectieve zelfverdediging in staat is.  

In lijn met bijdragen van bijvoorbeeld Kathleen Ferrier voor Het Goede Leven pleit het Jacques Delors Centre er overigens niet voor China alleen maar te demoniseren. Wel moet Europa blijven investeren in een zo krachtig mogelijke en zelfbewuste dialoog met China, te beginnen op de speciale EU-China top in september. 

Keerpunt

China-Europa-VS: welk wereldbeeld rijst op uit de beschuldiging van Trump dat het de reizigers uit Europa zijn geweest die, teruggekeerd uit China, het coronavirus naar zijn land hebben gebracht omdat wij te laks waren om tijdig reisbeperkingen op te leggen (luister de rede van Trump voor de Amerikaanse burgers op 11 maart maar terug)? Het is een maar één symptoom van de zelfzucht van America first.  

De wekker van de minachting voor ons bondgenootschap is al meerdere keren afgegaan. We zullen nu echt en snel de consequenties moeten trekken. Van meer en meer op eigen benen kunnen staan op defensiegebied tot onafhankelijkheid bij de productie van essentiële goederen, zoals medicijnen. 

Toch zijn tot nu toe niet Europa en de Chinese geopolitieke agenda de belangrijkste slachtoffers van de Amerikaanse leugens. Dat zijn wel de multilaterale wereldorde, zoals die na 1945 gegroeid is, en de internationale rechtsorde.  

De wekker van minachting voor ons bondgenootschap is al meerdere keren afgegaan. We zullen nu echt en snel de consequenties moeten trekken

Daarom hier nog eens het pleidooi van de Argentijnse paus: Europa, wees een beetje solidair met elkaar, zodat jullie nu niet bezwijken. Doe dat voor je zelf, maar doe het ook voor de rest van de wereld. Want van wie anders moet die wereld het hebben? Zullen wij de moed, de visie en de middelen kunnen opbrengen om op dit cruciale moment onze missie te vervullen, zoals de Europese Commissie bepleit in haar ‘Team Europe’-aanpak, of zal ons antwoord zijn: “Nu even niet”? 

Afrika: verantwoordelijkheid en eigen belang

Dat geldt een uitdaging in het bijzonder: onze relatie met Afrika. Zelfs zonder dat de epidemie dimensies krijgt als van Italië, Brazilië of de VS, begint het horrorscenario al werkelijkheid te worden. De sterk gedaalde inkomsten, de sprinkhanenplagen en de klimaatsverandering dreigen de komende maanden al dat continent terug te werpen naar situaties van honger die we in vijfendertig jaar niet gezien hebben.  

De soms indrukwekkende verworvenheden in groei en ontwikkeling van het laatste decennium dreigen volledig weggevaagd te worden. De inzet om het nodige voedsel vooral in eigen land te verbouwen dreigt vast te lopen. Er is niet veel fantasie voor nodig om te beseffen wat de consequenties zullen zijn: tientallen miljoenen mensen zullen op de vlucht staan.  

Zelfs zonder dat de epidemie dimensies krijgt als van Italië, Brazilië of de VS, begint het horrorscenario in Afrika al werkelijkheid te worden

Daarom pleit de Adviesraad Internationale Vraagstukken, daartoe aangespoord door kerken en ook door fractievoorzitter Heerma van het CDA, om de dramatische bezuinigingen op de Nederlandse ontwikkelingshulp om te buigen met een eenmalige bijdrage van een miljard euro uit onze noodfondsen. En daarom is er de ambitie van de Europese Commissie om ‘in dit voor Afrika cruciale jaar’ een nieuw Afrikaans-Europees partnerschap op te zetten, en wel op de EU-AU top van oktober. 

Maar ook hier zal het bij woorden blijven als de EU in haar budget zo gekortwiekt wordt, als nu dreigt. Die stem op het lege Paasplein moet beter worden gehoord, ook voor Afrika! 

Leiderschap en daadkracht

Wie in ieder geval wel geluisterd heeft is bondskanselier Angela Merkel. Maar misschien had zij die oproep niet eens nodig, toen zij aan de voorbereidingen van het Duitse voorzitterschap van de Europese Unie begon.  

Op 1 juli staat zij nog een keer aan het roer. Voor het laatst. In haar woorden herhaalde zij die roep om solidariteit. Op 25 april boodschapte zij in haar podcast: “Het komt er nu op aan dat wij in de komende weken en maanden laten zien, dat wij echt bij elkaar horen (…) zodat Europa in deze situatie meer naar elkaar toegroeit.” 

Volharden wij in onze zuinigheid? Of zijn er in onze politiek nog krachten die zich dat woord van een andere Europese profeet herinneren?

Niks euroscepticisme, of het verhullende eurorealisme. Leiderschap en daadkracht! En zij begint met de misschien voor Nederland pijnlijke erkenning dat de Duitse bijdrage aan het Europese budget hoger moet worden, hoger dan oorspronkelijk gedacht. Zij begint daarom haar voorzitterschap met het voorstel voor een ambitieus Europees Wederopbouwfonds. 

Wij in Nederland staan nu voor de keus, zeker nu Duitsland om is. Volharden wij in onze zuinigheid, om niet de term te gebruiken waarmee ik deze bijdrage begon, en die in alle monden van België tot Cyprus te beluisteren was? Of zijn er in onze politiek nog krachten die dat woord van een andere Europese profeet herinneren? 

Roman Guardini waarschuwde bij de uitreiking van de eerste Erasmusprijs, 58 jaar geleden: “Europa kann seine Stunde versäumen.”

Misschien is er sindsdien geen moment geweest dat die waarschuwing meer actueel was. 

Jos van Gennip is adviseur en mede-oprichter van Socires, platform voor cultuur en samenleving, en lid van de Wetenschappelijke Adviesraad Martens Centre in Brussel