“Het wordt inderdaad vaak als scheldwoord gebuikt, en dat is jammer. Sommigen zijn er zelfs zo vaak voor uitgemaakt dat ze het woord ‘fundamentalist’ als geuzennaam zijn gaan gebruiken. Maar als we het als scheldwoord gebruiken, stokt het gesprek meteen, en dat is nu net niet de bedoeling. We moeten juist in verbinding blijven. Fundamentalisme is niet hetzelfde als narcisme of bekrompenheid. Een fundamentalist is net zo iemand als jij en ik, met bepaalde ideeën over de werkelijkheid en over de samenleving.

Een fundamentalist is net zo iemand als jij en ik, met bepaalde ideeën over de werkelijkheid en over de samenleving

We hopen dat we mede door dit onderzoek elkaar beter gaan begrijpen. Dat is ook hard nodig want we leven door sociale media en nieuwsverkokering in toenemende mate in onze eigen bubbel. Open gesprekken hebben we hard nodig. In de wetenschappelijke literatuur wordt de term ‘fundamentalisme’ trouwens veel neutraler gebruikt.

De term fundamentalisme wordt in 1920 voor het eerst gebruikt, als orthodoxe, conservatieve christenen in de Verenigde Staten reageren op ontwikkelingen in de moderne samenleving waartegen zij bezwaren hebben. Zij formuleren de zogenoemde ‘fundamentals’, een aantal waarheden die ze voor onopgeefbaar houden. De goddelijkheid van Christus, het afwijzen van evolutietheorie en de betrouwbaarheid van de Bijbel ‘van kaft tot kaft’.

Maar al vrij snel volgden andere religies, en de laatste decennia wordt het begrip fundamentalisme nog breder toegepast: op sommige vormen van nationalisme, op fascisme, ‘environmentalism’, links fundamentalisme en soms zelf kapitalistisch fundamentalisme, dat ervan uitgaat dat alleen de markt oplossingen biedt voor maatschappelijke problemen.

We zijn nu bezig een goede en bruikbare definitie te formuleren. We kijken daarvoor onder andere naar de set eigenschappen die fundamentalisme heeft. Dat zijn zaken als de idee van een paradijselijke toestand die verloren is gegaan en weer teruggewonnen moet worden. Dat klinkt religieus maar fascisten doen dat ook: ‘Ooit was Europa blank en relatief gelukkig, totdat de massa-immigratie op gang kwam’.

Zo zijn er meer eigenschappen te noemen zoals wantrouwen ten aanzien van de moderne samenleving, een groot vertrouwen in een leider, en een eigen narratief: een groot verhaal over de samenleving. En vaak ook geschriften die letterlijk onfeilbaar worden beschouwd. De paradox is natuurlijk dat fundamentalisten op zoek zijn naar totale zekerheden waar juist ook de moderniteit naar op zoek is.”

De onderzoekomschrijving begint meteen met een forse inzet: ‘Fundamentalisme beschadigt onze samenleving’. Hoe dan?

“Er is de laatste jaren veel aandacht voor terrorisme, en dat is na bijvoorbeeld de recente aanslagen in Frankrijk ook begrijpelijk. Fundamentalisten gebruiken niet per se geweld, maar toch kan fundamentalisme gevaarlijk zijn voor de samenleving. Vanwege de ideeën over homoseksualiteit bijvoorbeeld, waardoor homo’s soms niet veilig zijn, en hun ideeën over vrouwen, die geen of minder onderwijs zouden moeten krijgen. En denk aan mensen die tegen vaccineren zijn. Antivaxxers zijn vaak helemaal niet gereformeerd, en ook hoogopgeleide mensen uit de Randstad keren zich tegen vaccinatie.

En zo zie je meteen hoe lastig het is een goede invulling te geven aan het begrip fundamentalisme. We zijn nu een paar maanden bezig met een flink deel van de onderzoeksgroep, en we zijn nog bezig met alles in de grondverf te zetten.

Waarschijnlijk gaan we die term ook niet zoals vaak gebeurt, munten in noodzakelijke voorwaarden maar in wat Wittgenstein ‘family-resemblance’ noemt. Zoals leden van een familie op elkaar lijken, kunnen ook verschillende vormen van fundamentalisme meer of minder op elkaar lijken. En ook in families heb je randgevallen. We gaan in ons onderzoek dus ook aandacht schenken aan de randverschijnselen.”

De onderzoekomschrijving legt ook verband tussen fundamentalisme en radicalisering. Wat is radicalisering dan? Dan associeer ik met geweld en terrorisme.

“Deradicalisering is een groot onderzoeksgebied. Radicaliseren betekent dat je steeds extremer gaat denken en je steeds extremer gaat gedragen, maar dat leidt niet per se tot geweld. Het probleem is wel dat blijven focussen op terrorisme het zicht ontneemt op die veel bredere groep, die wel extremer gaat denken maar geen geweld gebruikt.”

Wat is het verschil tussen fundamentalisme en het hebben van stevige overtuigingen?

“Het is een spannende vraag hoeveel eigenschappen nodig te zijn om een stroming te definiëren als fundamentalistisch. Stevige overtuigingen hebben we eigenlijk allemaal wel. Je overtuiging van waaruit je leeft, heeft ankerpunten nodig die vaak niet bewezen kunnen worden.

Neem Martin Luther King. Hij had voor die tijd extreme overtuigingen maar hij was geen fundamentalist. Het is inderdaad best ingewikkeld. Fundamentalisme heeft niet alleen te maken met hoe extreem overtuigingen zijn, maar ook met hoe ze tot stand komen, of ze reactionair zijn, of men bronnen kritisch mag bevragen, enzovoorts.”

Wat heeft fundamentalisme te maken met de huidige polarisatie?

“Ik vraag me af of de polarisatie van nu een nieuwe ontwikkeling is, al wordt hij wel steeds sterker. Er zijn wel overeenkomsten. Fundamentalisme zet zich af tegen de meningen van de meerderheid, en polarisatie versterkt fundamentalistische bewegingen. De afstand van die bewegingen tot de samenleving groeit daardoor en andersom net zo goed.”

Wanneer kom je in conflict met de vrijheid van meningsuiting of van godsdienst als je fundamentalisme bestrijdt?

“Fundamentalisten profiteren zelf ook van de vrijheid van meningsuiting en van godsdienst. Verder is beleid maken aan de overheid. En dat gebeurt ook al, nu bijvoorbeeld geldstromen naar salafistische organisaties worden onderzocht. Maar er blijft altijd een spanningsveld tussen vrijheden en veiligheid. En eindeloze debatten horen erbij. Als je dat niet wilt, moet je in een dictatuur gaan wonen.”

Vanwaar je interesse voor dit onderwerp?

“Voor alles wat ik onderzoek, geldt eigenlijk hetzelfde: ik wil het gewoon beter leren begrijpen. Mijn centrale thema is altijd de ‘Ethics of belief’ geweest, met als kernvraag: hoe kom je op een verantwoorde manier tot een overtuiging? Het is daar waar het regelmatig misgaat bij fundamentalisme.

Het feit dat ik christen ben, daar over spreek en er boeken over schrijf, voegt daar nog wat aan toe. Ik krijg daar flauwe opmerkingen over, maar soms ook vragen als ‘hoe doe jij dat nou zelf?’ Ik leef dus ook met die spanning.

In de Christelijke Gereformeerde Kerken, waar ik vandaan kom, speelt dat op dit moment ook. Over vragen rond homoseksualiteit en vrouwen in het ambt is veel onenigheid. Mensen die tegen bijvoorbeeld vrouwelijks dominees zijn, hanteren soms dezelfde manier van redeneren als fundamentalisten. Ze zoeken het antwoord in een verzameling van bewijsplaatsen in de vorm van een letterlijke, historische lezing van de Bijbel. Meestal zonder eens even het hoofd om de hoek te steken honderd meter verderop waar een vrouw met veel zegen een gemeente leidt.”

De Europese Onderzoeksraad betaalt mee aan dit onderzoek.

“Ja, dat klopt, en de Vrije Universiteit steekt er ook nog wat geld in. Dat het door Europa gefinancierd is, betekent ook dat alle onderzoeksresultaten vrij toegankelijk zijn via Open Acces. Daar wil ik me aan committeren. Er staat nu onder meer al een onderzoek over radicalisering naar extreemrechts op de middelbare school op onze website.

Veel van de bijdragen verschijnen zowel in het Engels als in het Nederlands. Extra toegankelijk dus. En dat is ook de bedoeling, want de samenleving kan profiteren van wetenschappelijk onderzoek. Ik vind het alleen maar fair als de werk dat met publiek geld wordt gefinancierd vervolgens ook door iedereen geraadpleegd kan worden.”