Een van de ingrijpendste gevolgen van de coronacrisis is misschien wel dat we veel minder aangeraakt worden, minder nauwe contacten hebben. Wat doet aanraken en aangeraakt worden met ons?

“Aanraking is fundamenteel voor ons mens zijn, voor het menselijk zijn. Wij zijn gehechte dieren, wij hebben anderen nodig om mens te worden. En dat is multi-zintuigelijk.  We moeten de ander kunnen zien en horen, maar we moeten elkaar ook voelen, ruiken en smaken. Nabijheid, daar gaat het om. Gelukkig kunnen we elkaar via Teams of Zoom zien en horen, maar dat blijft toch altijd plan B.

Nu deze maatregelen zo lang duren, dreigt ontmenselijking. Mensen ontberen nu noodzakelijke prikkels. Ik druk mij voorzichtig uit want ik wil het niet medicaliseren, maar op langere termijn is dat ziekmakend. Een van mijn patiënten, een eenzame dame, zei: ‘gelukkig heb ik mijn hondje nog, die kan ik nog strelen’.”

Oxytocine

Dat strelen is ook neurobiologisch te onderbouwen. Huidcontact zorgt voor de aanmaak van oxytocine. Dat is voor kleine kinderen heel belangrijk, maar we vergeten wel eens dat dat ook voor ouderen geldt. Ouderen wordt huidcontact bijna volledig onthouden, de verzorgenden wassen hen met plastic handschoenen aan. Ze sterven met gemaskerde mensen om zich heen.”

“Bij verdriet is het zo belangrijk elkaar vast te pakken, om de neef die we al drie jaar niet zagen te kunnen omhelzen”

De menselijke beschaving is ontstaan toen mensen zich bewust werden van hun sterfelijkheid, zegt De Wachter. “Wij zijn dat betekenis gaan geven en zo is onze cultuur ontstaan, zo zijn wij ontstaan. We zijn gaan dansen rond de doden, we hebben teksten gemaakt en psalmen geschreven, we gingen waken bij de doden. Dat is de grond van de menselijke beschaving. Als we met de uitvaart met maar dertig mensen aanwezig zijn, mogen we elkaar niet aanraken. Dat is ontmenselijkend. Bij verdriet is het zo belangrijk elkaar vast te pakken, om de neef die we al drie jaar niet zagen te kunnen omhelzen.

De overheid zou er goed aan doen te kijken hoe we in een veilige context elkaar toch nog zo goed mogelijk kunnen aanraken: binnen kleine bubbels bijvoorbeeld. Daar kunnen we zorgen voor de kwetsbaren, voor de alleenstaande buurvrouw, samen een wandelingetje maken, of alleen maar een gewoon gesprekje voeren. Het gaat altijd over de kleine dingen, de kleine goede dingen van de nederige mens. We moeten dit goed onthouden voor straks!”

Aanraken is goed voor je immuunsysteem.

“Aanraken en aangeraakt worden is goed voor ons algemeen welbevinden, voor ons immuunsysteem en onze hormonale huishouding. Maar je moet ook voorzichtig zijn met die neurobiologische onderbouwing. Dan krijg je soms van die ideeën dat je kanker kunt krijgen als je niet positief genoeg was. Dus daarmee wil ik terughoudend zijn.

Ik zal u een anekdote vertellen. Een van mijn patiënten, een man met schizofrenie, ging naar de stad om mensen te kussen. In zijn psychotische beleving was het virus een geschenk van God, dat hij wilde doorgeven. Wat een gekke man, kun je zeggen. Maar eigenlijk zei hij: ‘Ik ben helemaal alleen, ik heb gebroken met mijn familie; ik zie alleen nog mijn psychiater en die mag mij niet eens een hand geven’. Achter die psychose zit een heel diep menselijk verlangen. Mijn patiënten laten iets diep menselijks zien, alleen verborgen achter rare symptomen.”

Hoe lang kun je zonder aanraking?

“Dat is individueel heel verschillend. Sommige mensen hebben veel behoefte aan aanraking, anderen zijn afstandelijker. Maar zelfs die mensen kunnen als het heel lang duurt daar last van krijgen. Het hangt ook af van de andere mogelijkheden die je hebt. Als je de nieuwe media goed kunt gebruiken, kun je nog contact leggen. Maar als je dat ook niet kunt…

Veel van mijn patiënten - mensen met ernstige psychiatrische ziektes - hebben geen computer, die hebben zelfs geen smartphone maar een Nokia. Dan wordt het wel heel beperkt. Het hangt ook af van hoe kwetsbaar je bent. Maar hoe langer het duurt, hoe meer mensen er last van krijgen. Om mensen die zeggen ‘o, daar heb ik geen last van’, maak ik me als psychiater wat zorgen. Wat schuiven zij onder de mat? Waar gaat hun tekort naartoe? Het is heel gezond als je erkent dat je daar last van hebt.

Misschien moet je wel psychiater zijn om de klachten van mensen als gezond te beschouwen. Grieken en Italianen pakken elkaar vast, ook de mannen kussen elkaar. Dat doen wij allemaal niet, maar ook wij noordelijke Europeanen hebben behoefte aan aanraking. Ik hoop dat we dat goed gaan onthouden. Als we straks met een vaccin weer terug naar normaal kunnen, dan hoop ik dat we goed geleerd hebben hoe belangrijk dat is.”

Veel mensen verwachten dat een aantal veranderingen blijvend zullen zijn. Thuiswerken bijvoorbeeld en geen handen meer schudden.

“Ja, daar roept men nu heel triomfantelijk over en inderdaad, er zitten voordelen aan niet meer in de file staan. Maar dat hele sociale gebeuren is noodzakelijk voor de mens. Als we alleen nog maar contacten hebben via het scherm, dan gaan we ontmenselijken. Het is fors gezegd, maar dat meen ik.

De Franse schrijver Michel Houellebecq zei onlangs in een interview dat we na corona net zoveel zullen blijven vliegen als daarvoor, alle ecologische dromen ten spijt. Het wordt zelfs nog slechter, vreest hij, want we gaan elkaar nog minder aanraken en zullen elkaar zelfs als potentieel besmettelijk uit de weg gaan. En daarnaast zullen we de dood nog meer uit ons leven bannen. Hij is altijd zwartgallig maar hij heeft ook altijd wel een punt, hij raakt de pijnlijke dingen aan.

Een bekende viroloog hier hoopt dat we over de hele wereld zullen stoppen met handen geven. Hij is een heel verstandige man, maar hiermee ben ik het oneens. Ik hoop dat we elkaar zo snel als het kan weer de hand kunnen reiken. Niet alleen mijn geliefden, maar ook mijn patiënten die hier komen met verdriet wil ik straks weer nadrukkelijk de hand kunnen geven.

“In een hand geven ligt de oorsprong van de menselijke beschaving. Je reikt een vreemde de hand, iemand die niet van jouw stam is, en je zegt daarmee: ‘ik ga u niet doden, ik ben uw vijand niet’”

En juist ook de vreemde mens, die ik niet ken. In een hand geven ligt de oorsprong van de menselijke beschaving. Je reikt een vreemde de hand, iemand die niet van jouw stam is, en je zegt daarmee: ‘ik ga u niet doden, ik ben uw vijand niet’. En dat onderbouw je door een naakte hand te bieden. ‘Ik bied u mijn kwetsbaarheid.’ Dat klinkt een beetje Bijbels maar ik laat mij inspireren door Emmanuel Levinas, die het heeft over de weerloze blik van de ander, die uitnodigt tot zorg. De handdruk bezegelt dat, de naakte hand die geen wapen draagt. Met een vreemde is handen schudden nog belangrijker dan met vrienden.”

We zien elkaars gezicht ook veel minder, vanwege de mondkapjes.

“Als ik mijn patiënten hier ontvang, dan zetten we wel eens even het mondkapje af om elkaar in het gelaat te kunnen kijken. Dat vind ik erg belangrijk. En we zitten hier op afstand, hè, en in een goed geluchte ruimte. Het is zo cruciaal elkaar te kunnen zien.

Er zijn natuurlijk ook voordelen, die probeer ik altijd zoveel mogelijk te zien. Ik woon in Antwerpen en ik zie op straat mensen elkaar nadrukkelijker aankijken en op zoek gaan naar een erkennende blik, naar een glimlach die je alleen kunt zien in de rimpeling van de ooghoeken. Laten we als we straks de mondmaskers weer mogen afzetten elkaar nadrukkelijker weer begroeten, elkaar aankijken. Dan komt er nog iets goeds van deze miserie.”

Vooral onder jongeren stijgt het aantal depressies. Lijden jongeren hier meer onder dan ouderen?

“Jonge mensen hebben behoefte aan netwerken omdat ze nog niet in bubbels zitten, ze experimenteren met contacten. Jonge mensen zwermen uit, zoeken naar connecties, naar een lief. Ze verkennen de wereld. Dus voor hen zijn de beperkingen heel moeilijk. Maar laten we geen bevolkingsgroepen tegen elkaar opzetten, ook geen culturele. Mijn vrouw is huisarts in Antwerpen, met merendeel mensen uit de Marokkaanse gemeenschap, die in oude kleine huizen wonen. Natuurlijk komt daar meer Covid-19 voor.

“Corona brengt niets nieuws, het versterkt als een vliegwiel de maatschappelijke problemen: het wij-zij-denken, het individualistische vrijheidsdenken, de ikkig-heid”

Internationaal onderzoek wijst uit dat alle psychopathologie toeneemt: angst, depressie, burn-out, middelengebruik, suïcidaliteit. Na de coronagolf gaat er een golf komen van psychische problemen. Dat zie je niet onmiddellijk. Maar de komende jaren krijgen we de nasleep. Corona brengt niets nieuws, het versterkt als een vliegwiel de maatschappelijke problemen: het wij-zij-denken, het individualistische vrijheidsdenken, de ikkig-heid. Terwijl het succes van de mens te danken is aan samenwerking.

Najagen van geluk in de vorm van hedonistisch genieten, is een open deur naar ongelukkig worden, schreef ik in mijn boek Borderline Times. Zorgen voor de medemens vervult ons, maakt ons gelukkig via een omweg. Genieten is goed, drink alsjeblieft een gaasje wijn en ga op reis! Maar voor elkaar zorgen is ons levensdoel, zoals opnieuw Levinas.”

We benaderen de bestrijding van Covid-19 heel medisch en technisch, met cijfers, grafieken en maatregelen. In het Nederlandse OMT zitten voornamelijk mensen met die achtergrond. Hoe zou het anders kunnen?

“Dat is hier vele maanden ook zo geweest, maar daar kwam verzet tegen. Er zitten nu ook psychologen en sociologen bij. Ik zou willen pleiten voor een gelaagd systeem. Een kerngroep met politici en medici, aangevuld met een tweede cirkel van mensen uit de humane wetenschappen: economen, psychiaters. Wetenschap komt vooruit door discussie, door het respectvol met elkaar oneens te zijn. Anders gaan we dingen over het hoofd zien.”

“Zorgen voor elkaar is de enige goede manier om deze tijd goed door te komen, verbonden zijn, zo nabij mogelijk zijn. En nog meer dan te voren met de mensen die je mag aanraken”

Wat kun je doen in deze tijd om geestelijk en lichamelijk gezond te blijven?

“Zorgen voor elkaar is de enige goede manier om deze tijd goed door te komen, verbonden zijn, zo nabij mogelijk zijn. En nog meer dan te voren met de mensen die je mag aanraken. Huidhonger is een vies woord, ik zeg liever strelingsstreven. Daarnaast was ik altijd heel kritisch op communiceren via schermen en zo, maar laten we dat nu toch maar doen.

Wat ik ook heel belangrijk vind, is humor. Wij Belgen zijn daar goed in. We zijn vaak overheerst en we hebben standgehouden door onszelf een beetje voor de gek te houden. Deze psychiater roept dus op tot verantwoord onnozel doen. Maak gebruik van humor om verlichting te geven. Dat is mijn gulden tip.”

Hoe gaat u daar in deze tijd zelf mee om?

“Ik ga graag uit eten met mijn vrouw, en we gaan graag naar het theater en de opera. Dat is nu allemaal weggevallen. Maar sinds vier weken ben ik voor het eerst in mijn leven grootvader en dat is wel zo iets geweldigs. Mijn dochter is bevallen van een dochtertje, Céleste. Wij lopen dus op wolken. Vooral mijn vrouw werkt heel hard, in haar huisartsenpraktijk en ook nog als vrijwilliger bij het afnemen van testen. Maar als ze vrijdagmiddag voor ons kleindochtertje gaat zorgen, dan komt zij stralend thuis en zij straalt nog de rest van de week. Ja, ik ben een romanticus.”

Dirk August Jozef De Wachter (1960) is een Belgische psychotherapeut, hij is psychiater bij het Universitair Psychiatrisch Centrum van Kortenberg (B), en hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven. Hij schreef onder meer Borderline Times (2012), Liefde. Een onmogelijk verlangen? (2014), en De kunst van het ongelukkig zijn (2019).