Democratie vraagt civiel courage
Voor een stevige democratie zijn we met z’n allen verantwoordelijk, betoogt Herman Kaiser.
Het herdenkingsjaar voor 75 jaar vrijheid is een goede aanleiding om te door-denken hoe wij onze democratie vitaal houden. De overheid onderhoudt wegen en bruggen, maar wie is verantwoordelijk voor het onderhoud van onze democratische rechtsstaat, vraagt Herman Kaiser zich af.
De kracht van onze democratie is dat zij onze rechtsstaat vitaal en levendig houdt. Iedereen mag meepraten en meebeslissen. Binnen spelregels. Een democratie kan niet zonder die spelregels bestaan. Die spelregels liggen vast in de grondwet. De democratische rechtsstaat geeft vrijheid, bescherming tegen machtsmisbruik. Haar instituties controleren elkaar en geven ruimte om van onderop te bepalen wat nodig is om het algemeen belang te dienen.
De kwetsbaarheid van democratie
Een democratie is weerbaar. Sebastiaan Rijpkema heeft daarover een belangwekkend proefschrift geschreven, Weerbare democratie, de grenzen van democratische tolerantie. De democratie heeft een zelfreinigend vermogen door periodieke vrije verkiezingen. Dreigende ontsporingen kunnen worden gecorrigeerd. Een democratie is open, en daardoor kwetsbaar. En kan daardoor weerloos worden.
Democratie staat tegenover dictatuur. Een dictatuur is gebaseerd op angst. Haar kwetsbaarheid wordt verborgen door maskers en pantsers. Dreigende ontsporingen leiden niet tot zelfreiniging, maar tot dwang en destructie van wat onwelgevallig is. Elke dictatuur is gesloten en verstikkend. Alles wat de samenleving vitaal en levendig houdt, wordt weerloos gemaakt. De vlam van de vrijheid wordt gedoofd. Zij moet plaatsmaken voor het vuur van de geweerloop. De dictatuur is een vuurspuwend monster.
Europa heeft van 1939-1945 ervaren wat het betekent als de democratische rechtsstaat door zo’n verraderlijk monster overvallen wordt. Vanaf het einde van de Weimarer republiek zag de wereld hoe door list, bedrog en brutaal geweld de rechtstaat werd uitgehold. Recht, waarheid en menselijke waarden maakten plaats voor een ideologie op basis van haat, rassenwaan en leugens. Ontelbare aantallen mensen werden geslachtofferd.
Democratie vraagt onderhoud en (her)denken
Wij herdenken en vieren dat 75 jaar geleden het recht en de menselijke waardigheid opnieuw mochten zegevieren. Voor een ontzaglijke hoge prijs en onvoorstelbaar menselijk leed kon onze vrijheid worden herwonnen . Door jonge mensen, vaak ver van huis.
Onze rechtsstaat kon weer opgebouwd worden, in vrede en in veiligheid. Generaties groeiden op die nooit anders gekend hebben. Vrede, recht en vrijheid zijn voor hen vanzelfsprekend. Vrijheid is als zuurstof. Je ademt het in, zonder erbij na te hoeven denken.
Maar dat doen wij nu wel: herdenken is her-denken. Wij moeten ons kritisch blijven afvragen of wij wel zorgvuldig genoeg omgaan met het geweldige geschenk van leven in vrijheid. Vrijheid moet onderhouden worden. De democratische rechtstaat vraagt om zelfonderzoek. Bruggen, dijken en spoorwegen krijgen periodiek onderhoud. Verwaarlozing van de infrastructuur gaat geleidelijk. Maar de gevolgen komen vroeg of laat. Vaak met een schok.
Bij verwaarlozing van de infrastructuur spreken wij de overheid aan op plichtsverzuim. Zij legt immers wegen en bruggen en dijken aan. Maar wie spreken wij aan op het onderhoud van de instituties die de democratie moeten beschermen?
Is het niet zo dat de mensen die de infrastructuur van de democratie aanleggen daar zelf voor moeten zorgen? Wie vrij wil ademen, moet zijn ademruimte niet laten verstoffen. Het opkomen voor je eigen vrijheid en die van een ander vraagt inzet. Als mensen uit gemakzucht het onderhoud aan anderen overlaten, verliest de democratie de stevigheid van haar fundering. Een stevige democratie vraagt om stevige mensen. Mensen met civiel courage.
Herman Kaiser is voormalig burgemeester van Arnhem en was van 2003 tot 2013 voorzitter van het Christelijk-Sociaal Congres. Hij is belijdend katholiek.