Het zijn woorden die vaak in de mond worden genomen: onze democratische rechtsstaat. En terecht: wat mij betreft kan het niet genoeg benadrukt worden dat we in een democratie en in een rechtsstaat leven en hoe belangrijk dat is.  

Koesteren begint in eigen huis, verdedigen is ook nodig tegen uitholling van binnenuit

Zelfs in deze uitzonderlijke tijden, of misschien moet ik zeggen: juist in deze uitzonderlijke tijden, waarin we veel vrijheden hebben ingeleverd, blijft onze minister-president benadrukken dat we in een democratie leven en dat niet zomaar alles van bovenaf wordt besloten. Maar wat bedoelen we er precies mee? 

Van oorsprong Grieks 

Zowel het woord als het concept ‘democratie’ danken we aan de oude Grieken. Om preciezer te zijn: aan de klassieke stadstaat Athene. ‘Demos’ betekent ‘volk’ in het Grieks en ‘kratein’ betekent ‘heersen’ of ‘regeren’. Democratie betekent, kortom: volksheerschappij. Zoals Wikipedia het samenvat: democratie is ‘een bestuursvorm waarin de wil van het volk de bron is van legitieme machtsuitoefening’.  

Dan een rechtsstaat: dit is een staat die het recht als hoogste gezag handhaaft. Met andere woorden: de wet geldt voor iedereen, zonder willekeur of privileges op basis van bijvoorbeeld afkomst, geslacht of bezit. De wet beschermt medeburgers waar nodig tegen elkaar en ook tegen de overheid. 

Zelfs in deze uitzonderlijke tijden waarin we veel vrijheden hebben ingeleverd, blijft onze minister-president benadrukken dat we in een democratie leven en dat niet zomaar alles van bovenaf wordt besloten

Tot zover lijkt het helder, maar kijkend naar zowel de theoretische als praktische invulling op verschillende plaatsen en in verschillende tijden, zijn er zeer uiteenlopende vormen van democratie en rechtsstaat. Met gekozen staatshoofd of niet-gekozen staatshoofd (republiek of monarchie), met algemeen stemrecht of slechts voor een beperkte groep (tot een eeuw geleden hadden vrouwen in Nederland nog geen stemrecht), met directe of indirecte betrokkenheid van burgers (bijvoorbeeld via referenda), met geschreven of ongeschreven grondwet, met of zonder stemplicht, met een meerpartijenstelsel of een tweepartijenstelsel, en ga zo maar door.  

En dan hebben we het nog niet gehad over de feitelijke uitwerking van de democratie. Zo zijn er landen die claimen de democratie als bestuursvorm te hebben en soms zelfs het woord ‘democratische’ in de formele naam van het land opnemen. Maar de facto kan bijvoorbeeld een president schier oneindig aan de macht blijven en is enige oppositie feitelijk machteloos of kan dat zelfs (levens)gevaarlijk zijn. Dat zijn landen die wij, vanuit Nederlands perspectief, vaak niet als echt democratisch beschouwen.  

Democratie in de praktijk 

De democratische rechtsstaat gaat niet alleen over bijvoorbeeld stemrecht of formeel democratische instituties, maar ook over feitelijke werking en over waarden. Laten we niet vergeten dat institutioneel gezien democratische systemen tot soms vreselijke uitkomsten hebben geleid in de geschiedenis.  

Om helemaal terug te gaan naar het oude Athene: daar werd de grote filosoof Socrates binnen de instituties van de democratische rechtsstaat van toen ter dood veroordeeld op basis van onduidelijke aanklachten en waarschijnlijk vooral omdat hij de elites kritisch benaderde.  

Laten we niet vergeten dat institutioneel gezien democratische systemen tot soms vreselijke uitkomsten hebben geleid in de geschiedenis

Om terug te gaan naar de Tweede Wereldoorlog: de NSDAP van Adolf Hitler kreeg veel macht via democratische verkiezingen. Vervolgens wisten de nazi’s door gebruik van wettige middelen de democratie steeds verder uit te hollen. Met een ideologie ‘zonder genade’, zoals de koning het in zijn toespraak noemde. 

Misschien is het dus niet zo gemakkelijk als het op het eerste gezicht lijkt, die democratische rechtsstaat koesteren en verdedigen. Want wat koesteren en verdedigen we daar nu precies mee?  

Tien criteria 

Vorig jaar had ik de kans om Australië te bezoeken, waaronder de federale hoofdstad Canberra. In het oude parlementsgebouw aldaar is nu het Museum of Australian Democracy gevestigd – een aanrader, mocht u ooit in de buurt zijn.  

In het museum worden diverse aspecten van democratie verkend. Zoals aan het begin van de tentoonstelling te lezen valt: ‘There is no one way to define what constitutes a modern democracy.’ Vervolgens wordt wel een opsomming gegeven van tien criteria die vaak (maar zeker niet altijd) worden gebruikt voor een moderne democratie: 

(1) Algemeen kiesrecht, gelijke politieke rechten, beslisrecht van het volk over het bestuur 

Moderne democratie is gebaseerd op de soevereiniteit van het volk. In een democratische samenleving heeft iedere volwassen burger het recht om te stemmen en wordt hij direct of indirect vertegenwoordigd door het bestuur. Beslisrecht van het volk betekent dat regeringen worden gekozen door een meerderheid op basis van een stem per persoon. 

 (2) Vrije en eerlijke verkiezingen 

Vrije en eerlijke verkiezingen worden met regelmaat gehouden. Er is stemgeheim, om zorg te dragen voor vrije meningsuiting zonder angst voor vervolging. Het registreren van kiezers moet eerlijk en zonder discriminatie gebeuren. Het tellen van de stemmen moet transparant gebeuren, onderworpen aan publieke controle en accuraat gerapporteerd. Eerlijke verkiezingen worden uitgevoerd met duidelijke wet- en regelgeving, door onafhankelijke beambten. 

 (3) Meerpartijenstelsel, politieke pluraliteit 

Democratische systemen hebben verscheidene politieke partijen die de uiteenlopende belangen en behoeften van de bevolking vertegenwoordigen. De oppositiepartijen spelen een cruciale rol in de parlementaire democratie door bij te dragen aan het verzekeren van transparantie en effectiviteit van het bestuur. Alle burgers hebben het recht mee te dingen naar een publiek ambt. Een meerpartijendemocratie vereist gelijke mogelijkheden voor het voeren van campagne voor alle partijen.  

 (4) Transparantie, effectiviteit en verantwoordingsplicht van het bestuur, vrijheid van informatie 

Een democratisch gekozen bestuur is verantwoording verschuldigd aan het volk. Het bestuur is onderworpen aan onafhankelijke controles. Het parlement controleert uitvoeringsbesluiten. Democratie heeft structurele, open procedures voor publieke raadpleging en het recht om verzoeken in te dienen bij het bestuur. Vrijheid van informatie wordt mogelijk gemaakt door wetgeving die de mogelijkheid tot openbaarmaking bevat.  

(5) Bescherming van de rechten van minderheden 

Het bestuur wordt bepaald door de meerderheid, maar heeft de verantwoordelijkheid om de rechten van individuen en minderheden te beschermen, ongeacht culturele, politieke, sociale, religieuze, seksuele of economische verschillen. Wetten, overheidsinstellingen en onafhankelijke organen bevorderen verdraagzaamheid en beschermen de rechten van alle burgers, inclusief minderheden.  

(6) Scheiding der machten, de rechtsstaat 

Democratische samenlevingen zijn gebaseerd op de ‘scheiding der machten’. De uitvoerende macht, de rechterlijke macht en de wetgevende macht (parlement) functioneren onafhankelijk, zodat geen van deze takken teveel macht krijgt. Burgers kunnen bezwaar aantekenen via onpartijdige bestuurlijke en justitiële mechanismen. Alle burgers zijn gelijk voor de wet en zijn onderworpen aan eerlijke rechtsbedeling van de wet.  

(7) Burgerlijke vrijheden, mensenrechten 

Burgers van een democratie zijn verzekerd van fundamentele mensenrechten en moeten vrij van angst, intimidatie en discriminatie kunnen leven. Tot deze grondrechten behoren de vrijheid van meningsuiting en vergadering, vrijheid van levensovertuiging, het recht op eigendom en het recht op werk, onderwijs en gezondheid. Verder hebben democratische besturen een verantwoordelijkheid ten opzichte van vluchtelingen, niet-burgers en andere naties. 

(8) Onafhankelijke media, persvrijheid, diversiteit van media 

Persvrijheid is wezenlijk voor het democratisch proces en moet beschermd worden door wettelijke en grondwettelijke garanties. De mogelijkheid om corruptie, wanbeleid en incompetentie aan de kaak te stellen zonder censuur of angst voor intimidatie is cruciaal. Divers eigenaarschap van media zorgt voor alternatieve gezichtspunten en interpretaties van nieuws en gebeurtenissen. 

(9) ‘Civil society’, participatie 

In een democratie heeft het bestuur zijn plaats te midden van een breed scala aan instituties, vrijwilligersorganisaties en sociale bewegingen, waaronder liefdadigheidsinstellingen, milieugroepen, wijkorganisaties, bedrijfsverenigingen, kunstinstellingen, religieuze groepen, academische instellingen en vakbonden. Deze bieden een breed scala aan mogelijkheden om betekenisvol deel te nemen aan het publieke leven.  

(10) Civiel bestuur van het leger, de politie en inlichtingendiensten 

De politie, veiligheidsdiensten en het leger moeten aan een publieke verantwoordingsplicht voor hun activiteiten onderworpen zijn en onafhankelijk van politiek opereren. Ze moeten een afspiegeling zijn van de samenstelling van de maatschappij. Militaire en veiligheidsdiensten zijn onderworpen aan de rechtsstaat en mogen geen ongepaste druk uitoefenen op een democratisch gekozen bestuur. Het bestuur heeft ook een verantwoordelijkheid om zijn burgers te beschermen. 

Onderwijs is nodig 

Over ieder van deze aspecten kunnen boeken vol worden geschreven, onder meer over hoe ze soms op gespannen voet met elkaar kunnen staan. Dat zal ik hier niet doen. Maar de opsomming laat duidelijk zien hoeveel aspecten horen bij de democratische rechtsstaat en hoe ieder van die aspecten diverse uitwerkingen kan krijgen.  

Om dit te kunnen koesteren en te verdedigen, is in de eerste plaats kennis en kunde vereist van democratische burgers. Daar worden we niet automatisch mee geboren, laat de geschiedenis ons helaas wel zien, en dat vereist dus onderwijs en continue oefening.  

De opsomming laat duidelijk zien hoeveel aspecten horen bij de democratische rechtsstaat en hoe ieder van die aspecten diverse uitwerkingen kan krijgen

Instituties zijn belangrijk, maar zonder burgers die de beginselen en waarden van democratie en rechtsstaat doorleven én de toegang en vaardigheden hebben waardoor ze ervaren dat die democratie er net zo goed voor hen is, ligt het gevaar van uitholling van de democratische rechtsstaat op de loer.  

Werk in uitvoering 

Democratie is ingewikkeld, democratie is niet gemakkelijk, het kan rommelig en stroperig zijn en is zeker niet altijd groots en meeslepend, het kan frustrerend zijn of juist saai. Democratie is nooit af, het is ‘werk in uitvoering’, waarbij soms hele straten openliggen die we alleen samen weer begaanbaar kunnen maken. We kunnen er niet bij achterover leunen omdat dingen wel voor ons geregeld worden, we moeten erin blijven investeren.  

Maar het concept van democratie is wel gebaseerd op waarden als vrijheid, gelijkheid, autonomie en rechtvaardigheid, op menselijke waardigheid, waarin genade een plaats heeft. Democratie geeft plaats aan verschillende perspectieven, wat ons uiteindelijk altijd verder brengt, want twee weten meer dan een. Democratie zorgt voor checks and balances om het menselijke risico op blinde vlekken, persoonlijke voorkeur, of erger: willekeur en machtsmisbruik te beperken.  

Het concept van democratie is gebaseerd op waarden als vrijheid, gelijkheid, autonomie en rechtvaardigheid, op menselijke waardigheid, waarin genade een plaats heeft

Democratie is niet perfect, want de mens is niet perfect. Maar juist daarom is democratie de beste optie die we hebben, die we moeten koesteren en verdedigen.  

Om te eindigen met een citaat van Winston Churchill: ‘Many forms of government have been tried, and will be tried in this world of sin and woe. No one pretends that democracy is perfect or all-wise. Indeed it has been said that democracy is the worst form of government except from all those other forms that have been tried from time to time.’ 

Marianne Vorthoren is voorzitter van de stichting Veelkleurige Religies in Rotterdam