Het mag uniek heten dat cabaretier Freek de Jonge een positief liedje in zijn repertoire heeft over een dominee, zeker als het een dominee betreft die al 75 jaar geleden overleden is. Vooral op herdenkingsbijeenkomsten over de Holocaust zingt hij het.

Freek de Jonge ziet ds. Jan Koopmans, de hoofdpersoon van zijn liedje, als een held die hem aan het nadenken zet. Dat maakt nieuwsgierig: wie was deze dominee Jan Koopmans?

Vlammend protest

De naam van Jan Koopmans, theoloog en hervormd predikant, is verbonden aan een illegaal pamflet: Bijna te laat! Dit pamflet is een vlammend protest tegen de invoering van de Ariërverklaring door de Duitsers in september 1940. Op een formulier moesten ambtenaren en onderwijzers verklaren geen Jood te zijn en verantwoording afleggen over de afkomst van hun echtgenoot, ouders en grootouders. Op die manier konden de Duitsers precies nagaan wie wel of niet Joods was.

De naam van Jan Koopmans, theoloog en hervormd predikant, is verbonden aan een illegaal pamflet: Bijna te laat!

In een van de eerste illegale pamfletten in de Tweede Wereldoorlog sprak Koopmans zich hier tegen uit. Door de verklaring te ondertekenen, zei je in feite vond Koopmans: ‘Gij, Heere Jezus, zijt wel van Joodschen bloede geweest, maar ik gelukkig niet, en daarom kan ik mijn betrekking houden.’

Hij voegde eraan toe: ‘Wij moeten de dingen niet mooier voorstellen dan zij zijn. Wij doen het beste om maar eerlijk toe te geven: wij hebben één slag verloren’. Koopmans herhaalde daarna tot drie keer toe deze zin: ‘Wij hebben een slag verloren.’

‘Zij gaan eruit - daaromtrent moeten wij ons niet de flauwste illusies maken. Zij gaan eruit en zij gaan eraan.’

Op retorisch knappe wijze waarschuwde Koopmans voor de gevolgen van de ondertekening. Want, ‘de volgende slag wordt moeilijker. Nu komt natuurlijk het ontslag aan personen “van Joodschen bloede”. (…) Zij gaan eruit!’

Koopmans legde uit dat Joden volgens het nationaalsocialisme een ‘geheel verkeerde plaats in “de geschiedenis” innemen'. En als een profeet voorspelde Koopmans: ‘Zij gaan eruit - daaromtrent moeten wij ons niet de flauwste illusies maken. Zij gaan eruit en zij gaan eraan.’

Actie

Maar voordat het tot het ontslag van Joden kwam, moest er actie ondernomen worden. Het was, toen het pamflet verscheen, bijna te laat. Koopmans richtte zich heel concreet tot leidinggevende personen en instanties, en riep hen op pal te blijven staan voor hun principes en geen Joden te ontslaan.

Interessant is dat Koopmans zich, in de verzuilde samenleving van toen, als hervormd predikant nadrukkelijk richt tot de katholieke bisschoppen en tot niet-christenen. Hij roept de rooms-katholieke bisschoppen op duidelijkheid te verschaffen over hun houding ten opzichte van het nationaalsocialisme.

Koopmans richtte zich tot leidinggevende personen en instanties, en riep hen op pal te blijven staan voor hun principes en geen Joden te ontslaan

Tegen niet-christenen schreef Koopmans: (…) ‘wilt dan toch overwegen, of er ook voor U niet èrgens een grens komt, waar U gedwongen wordt te zeggen: als ik niet gewetenloos wil worden, kan ik niet verder’.

Freek de Jonge zingt over Jan Koopmans:

waar kan ik nog in geloven / wil ik volharden in mijn ideaal?

gaat de rede mijn verstand te boven / voorkomt de tomtom dat ik dwaal?

voor wat wil ik mijn leven wagen / voor wie zet ik alles op het spel?

wat maakt een mens een held?

Theologisch denken

Wat Koopmans geholpen heeft in zijn duidelijke oppositie tegen de Duitse bezetter, is zijn 'theologie'. Daarin heeft ‘gehoorzaamheid aan de overheid’ niet het laatste woord en worden begrippen als ‘volk’ en ‘ras’ beslissend gerelativeerd. Koopmans is er blij mee dat verschillende kerken zich in een kanselboodschap hebben uitgesproken tegen de Ariërverklaring.

In het theologisch denken van Koopmans was er geen plaats voor antisemitisme. Koopmans benadrukte in Bijna te laat! dat Jezus zelf ook een Jood was.

Alle mensen waren in Koopmans’ optiek voor God gelijk, want God heeft aan zowel het Nederlandse volk als aan ‘de vreemdeling die in uwe poorten is’ een boodschap toevertrouwd. Dit kernpunt van het christelijk geloof, zo benadrukte Koopmans, moet in de praktijk worden gebracht.

Alle mensen waren in Koopmans' optiek voor God gelijk, want God heeft aan zowel het Nederlandse volk al aan 'de vreemdeling die in uwe poorten is' een boodschap toevertrouwd

Toch sprak Koopmans zich niet uit tegen de Ariërverklaring met enkel christelijke argumenten. Hij hechtte grote waarde aan het geweten van mensen, refereerde aan het menselijk gevoel en accentueerde motieven op grond van barmhartigheid. Koopmans sloeg dus nadrukkelijk een brug naar niet-christenen.

Volgens dr. C.C. den Hertog, die een toegankelijk proefschrift schreef over de theologie van Koopmans, deed Koopmans dit omdat hij geloofde dat God aan het werk is in de hele samenleving. God zorgt voor alle mensen, maar wel met als doel dat zij het geloof in Christus zullen gaan vinden. 

Jan Koopman stierf op 24 maart 1945, door een verdwaalde kogel. Foto Oorlogsgravenstichting

Doopbewijzen

Hoe liep het met Koopmans af en wat deed hij in de jaren na de illegale verschijning van Bijna te laat!? Als predikant in Amsterdam, zette Koopmans zich vanaf de zomer van 1942 in om doopbewijzen boven tafel te krijgen van christelijke Joden.

Door de bescherming van de kerk hebben enkele honderden christelijke Joden de oorlog weten te overleven

Christelijke Joden kregen van de Duitsers - voorlopig - vrijstelling van deportatie als zij konden bewijzen tot een kerk te behoren. Door de bescherming van de kerk hebben enkele honderden christelijke Joden de oorlog weten te overleven.

Het einde van de oorlog heeft Koopmans helaas niet mogen meemaken. Op maandagmorgen 12 maart 1945 namen de Duitsers wraak voor het doodschieten van een soldaat door Nederlandse verzetsstrijders. In het Weteringsplantsoen in Amsterdam werden ongeveer dertig mannen als vergelding doodgeschoten.

Koopmans heeft deze geweerschoten waarschijnlijk vanuit een huis aan Stadhouderskade gehoord en vanuit het raam gekeken wat er precies aan de hand was. Een verdwaalde kogel raakte hem, waarna hij met spoed naar het ziekenhuis werd gebracht. Op 24 maart 1945, nu 75 jaar geleden, overleed hij, 39 jaar oud.

Geurt Henk Spruyt is jurist en historicus. Bijna te laat! is raadpleegbaar via deze link.