De kerk als culturele dwarsligger
De wereld is onttoverd, het gevoel voor het Heilige verbleekt. Maar waarom zou de kerk met dat culturele gevoel moeten meegaan?
Ooit las ik in Trouw een interview met journaliste Seada Nourhussen, een jonge vrouw die in Ethiopië is geboren maar in Nederland getogen. Zij bezocht na 26 jaar haar geboorteland.
Ze merkte dat haar leeftijdsgenoten daar het maar gek vonden dat zij niet in God geloofde. Ze hadden zelfs medelijden met haar, vertelde ze, omdat zij de rijkdom van de islam en het sterke besef van een hiernamaals niet kende. Zij vonden dat zij de weg kwijt was en ze probeerden haar ervan te overtuigen dat zij teveel hechtte aan dit eerste, aardse leven: ‘je weet toch dat je vergankelijk bent?’
Hoewel ze door moslims was geadopteerd, had ze in Nederland een sterke weerstand opgebouwd tegen niet alleen de islam, maar alle religies. Ze vond die belerend, onderdrukkend, verstikkend zelfs.
Haar leeftijdsgenoten in Ethiopië vonden het maar gek dat zij niet in God geloofde. Ze hadden zelfs medelijden met haar, omdat zij de rijkdom van de islam en het sterke besef van een hiernamaals niet kende
Maar ze ontdekte hoe anders dat in Ethiopië is. Daar is ongelovigheid taboe. Niemand komt voor zijn twijfels over islam of christelijk geloof uit. Je kunt van religie veranderen, maar zeggen dat je nergens in gelooft, is sociale zelfmoord. Haar conclusie is dat haar Ethiopische gesprekspartners, net als zij zelf, een product zijn van hun omgeving.
Stelligheid
Of dat helemaal waar is weet ik niet. Wel toont zo'n verhaal aan dat de stelligheid waarmee sommigen hier het einde van de kerk, ja van het christelijke geloof aankondigen even plaatsgebonden is als de gangbare mening in Ethiopië over ongelovigheid als manco.
Het kan ook zomaar weer veranderen, in Afrika, maar ook hier in West-Europa. Als de wind uit een andere hoek gaat waaien en er weer meer gevoel komt voor Datgene of zelfs Degene die onze wereld overstijgt: God.
Maar voorlopig schrijdt de secularisatie voort. Daarom tiert godsdienst niet in onze westerse wereld en gaat de ontkerkelijking gewoon door. Binnen een paar generaties is het besef van een God voor velen raadselachtig en onbegrijpelijk geworden.
Invloed
Dat is veel minder eigen keuze dan wij meestal denken. Voor ons gevoel maken we zelf wel uit of we geloven of niet, naar de kerk gaan of niet. Maar dat is schijn. Het is de tijd waarin wij leven, die voor een flink deel bepaalt hoe we denken, geloven en doen. Zoals de plaats waar je geboren en vooral getogen bent, in Ethiopië of Nederland, bepaalt welk geloof je aanhangt.
Voorlopig schrijdt de secularisatie voort. Daarom tiert godsdienst niet in onze westerse wereld en gaat de ontkerkelijking gewoon door
Mensen worden vergaand beïnvloed door de geest die in hun tijd en op hun plaats waait en hoofden en harten bezet. Man denkt zu schieben, aber man wird geschoben, zei Goethe.
De vraag is of in onze tijd en in dit deel van de wereld de grote thema's van het christelijke geloof zijn uitgewerkt, verbleekt en vervangen door andere grondovertuigingen. Zoals dat alles van Boven van beneden is, dat er eerst mensen waren en toen pas God, en dat er alleen dit leven is en niets erna. Of zou dat oude geloof in onze moderne tijd opnieuw zijn kracht kunnen tonen?
Religie is taai
De vroegere secularisatie-these, dat een mens niet tegelijk modern én religieus kan zijn, is onhoudbaar gebleken. Religie blijkt taaier dan verwacht. Maar of we op weg zijn naar een wedergeboorte van religie in een post-seculiere wereld, we weten het niet. En al helemaal niet of dat dan ook een opleving van het christelijke geloof zal betekenen.
We kunnen het ook niet uitsluiten, want één ding is wel zeker: wereld en wereldbeeld veranderen voortdurend, de geschiedenis staat nooit stil.
Mensen worden vergaand beïnvloed door de geest die in hun tijd en op hun plaats waait en hoofden en harten bezet. Man denkt zu schieben, aber man wird geschoben, zei Goethe
Voorlopig zit de secularisatie evenwel nog stevig in het zadel. Er is in onze cultuur een enorme drive werkzaam om de wereld te onttoveren, te ontdoen van geheimen en mysteries, en totaal transparant en ter beschikking van de mens te maken.
In dat kielzog is het gevoel voor het Heilige verbleekt, het typisch religieuze werd verbannen achter de voordeur. Het idee dat het alleen gaat om, zoals de Ethiopiërs dat noemden, ons eerste, aardse leven, ging meer en meer harten en gedachten beheersen.
Onze wereld werd voor het Godsgeloof als een opdrogend meer, waarin de vissen het steeds moeilijker krijgen. Zo krijgen kerk en geloof het alsmaar moeilijker in een wereld waarin God en al het boven-zintuiglijke worden verdrongen en gemarginaliseerd.
Buitenkerkelijke spiritualiteit
Het wonderlijke is wel dat uit elke nieuwe enquête blijkt dat het typisch religieuze zich niet zomaar laat afschaffen. Het aantal Nederlanders dat in God gelooft is dan wel kleiner dan het aantal mensen die dat niet doet, maar de grootste groep zit daar tussenin. In meerderheid is men zeker niet religieus ongevoelig, gelooft zelfs in een of ander voortbestaan na de dood.
Opvallend is ook, blijkt uit ander onderzoek, dat in de buitenkerkelijke spiritualiteit het paranormale, engelen, geesten en wonderen een belangrijke rol spelen. De religieuze bedding van het geloof lijkt langer voort te leven dan het geloof zelf. Alsof die bedding zo bij mensen hoort, dat ze daar niet echt los van komen.
Hoe moeilijk ook om je te onttrekken aan de seculiere wind die er waait, het kan wel. We hoeven niet mee te gaan met de onttovering van de wereld
Daar zou de kerk vandaag op in kunnen spelen. Hoe moeilijk ook om je te onttrekken aan de seculiere wind die er waait, het kan wel. We hoeven niet mee te gaan met de onttovering van de wereld, maar we kunnen die tover opnieuw ontdekken in wat de natuurwetenschap ons laat zien.
'De hemel verkondigt de majesteit Gods, het zwerk meldt het werk van Zijn handen', zegt psalm 19. Zou dat minder gelden voor de door de moderne astronomie onthulde hemel?
Schrijven en herschrijven
En van wat ik als leek begrepen heb van de celbiologie met die eindeloze letterreeksen van onze genen, kun je toch met Guido Gezelle zeggen dat die 'schrijven, herschrijven en schrijven nog, den heilige Name van God'?
Gezelle heeft het in dat gedicht over waterkevertjes, die op het water schrijven. Maar eigenlijk schrijft de hele natuur die heilige Name van God, ieder in zijn eigen schrift.
En ook de grote gedachte, het heilsfeit van Pasen, de overwinning van de dood, de opstanding in heerlijkheid van Jezus als een belofte voor ons sterfelijke mensen, moeten we niet laten wegwaaien. Niet meegaan met de alom heersende opvatting dat dit leven alles is, maar met de Ethiopiërs vasthouden aan het tweede, hemelse leven, waarvan de apostel Paulus zegt dat ons lijden hier niet opweegt tegen de heerlijkheid daar.
Mysterie
Culturele dwarsligger worden, dat is de opdracht voor de kerk in deze tijd. Het christelijke geloof voluit als religie beleven en niet ook in de kerk het mysterie, het boven-zintuiglijke laten wegebben maar opnieuw laten stromen.
De grote gedachte, het heilsfeit van Pasen, de overwinning van de dood, de opstanding in heerlijkheid van Jezus als een belofte voor ons sterfelijke mensen, moeten we niet laten wegwaaien
Die andere wereld van God en zijn koninkrijk noemen en wie weet opnieuw beleven. De God van hemel en aarde, van de sterrenstelsels en het DNA wil in de Geest en door het Woord dichtbij ons komen. Laten we, als het straks na de coronacrisis weer mogelijk is, met die verwachting opnieuw naar de kerk gaan.
Arie van Houwelingen is emeritus predikant PKN