In haar rapport Freedom in the World 2020 waarschuwt Freedom House in niet mis te verstane bewoordingen: ‘Democratie en pluralisme liggen onder vuur’; ‘14 jaar democratische neergang’; ‘een wankel baken van vrijheid in de Verenigde Staten’; ‘verdeeldheid en disfunctioneren in democratieën’ en ‘onliberale populisten verdedigen hun macht of breiden die uit, en bedreigen daarmee democratische normen’.

The Economist telt wereldwijd slechts 22 volle democratieën, die samen maar 5,7 procent van de wereldbevolking vertegenwoordigen

En dan hebben we het nog bijna alleen over de bakermat van de liberale democratie: het Westen. De Democracy Index 2019 spreekt van ‘Een jaar van democratische achteruitgang en volksprotest’. Dit overzicht, samengesteld door het internationale blad The Economist, telt wereldwijd slechts 22 volle democratieën, die samen maar 5,7 procent van de wereldbevolking vertegenwoordigen.

Achter gesloten deuren

Het is interessant om in de Democracy Index 2019 na te lezen waarin de democratische teruggang zoal tot uitdrukking komt. Dat betreft zaken als toenemende druk op het bestuur door de elite of experts, in plaats van bestuur via democratische besluitvorming, zodat de bevolking invloed heeft.

Dat betekent ook een groeiende invloed van niet-verkozen instituties en zelfstandige bestuursorganen (zoals het Commissariaat voor de Media en de Autoriteit Consument en Markt), die dus ook niet ter verantwoording kunnen worden geroepen.

Discussies over onderwerpen die van nationaal belang zijn, worden steeds vaker uit de politieke arena getrokken. Politici, experts of internationale organisaties bespreken ze achter gesloten deuren, en daar worden ook de beslissingen genomen. Daarnaast wordt de kloof tussen politieke elites en partijen aan de ene kant, en het nationale electoraat aan de andere kant, steeds dieper.

Coronacrisis

Het kost weinig moeite om een voorstelling te maken van hoe de coronacrisis sommige van deze tendensen nog kan versterken. De beroemde denktank Carnegie is er bepaald niet gerust op.

Regeringen gebruiken de pandemie om hun uitvoerende macht te vergroten en individuele rechten te beperken. En dat is nog maar het topje van de ijsberg, aldus de denktank.

Discussies over onderwerpen die van nationaal belang zijn, worden steeds vaker uit de politieke arena getrokken. Politici, experts of internationale organisaties bespreken ze achter gesloten deuren

Waarom is dit nu interessant? In de literatuur wordt soms wat snel aangenomen dat het populisme een grote bedreiging vormt voor de liberale democratie. Maar de vraag is eerder of de liberale democratie niet zelf bepaalde gebreken is gaan vertonen. Sommige vormen van populisme zouden dat kunnen corrigeren.  

Kip-en-ei

Dit debat heeft iets weg van een kip-of-ei-kwestie: ondervindt de liberale democratie nu schadelijke gevolgen van de opkomst van het populisme, of is de opkomst van het populistische constitutionalisme - dat de democratie nieuw leven wil inblazen en de kloof tussen burgers en politiek wil verkleinen - het gevolg van tekortkomingen van de liberale democratie?

De vraag is of de liberale democratie niet zelf bepaalde gebreken is gaan vertonen

Al deze ontwikkelingen dwingen staatkundig geïnteresseerden tot een nieuwe doordenking van vragen als wat een democratische rechtsstaat ook weer precies is. Is de rechtsstaat gaandeweg ondemocratische trekken gaan aannemen? En behoort een niet-liberale democratie tot de mogelijkheden? Er zijn saaiere tijden te bedenken voor staatkundig juristen.

Toekomstbestendig

Vergeleken bij sommige andere landen verkeert Nederland nog in relatief rustig vaarwater. Toch is ook hier in 2017 een Staatscommissie onder leiding van Johan Remkes ingesteld om de toekomstbestendigheid van het parlementaire stelsel te onderzoeken. Die commissie kwam met maar liefst 83 institutionele hervormingsvoorstellen.

Het is opvallend dat de politieke onvrede te zien is in landen met heel uiteenlopende staatsinrichtingen en politieke tradities. Als je het zo bekijkt, liggen de nuttigste voorstellen die de commissie doet misschien nog wel op het terrein van het versterken van democratische kennis en vaardigheden. Hoe meer je weet, hoe beter je begrijpt hoe een stelsel werkt, en wat het voor je doet.

Als Alexis de Tocqueville (1805-1859) gelijk heeft dat democratie vooral ook een kwestie van cultuur is, dan kan het geen kwaad die cultuur regelmatig aandacht te geven en te bevorderen.

Mr. dr. Hans-Martien ten Napel is universitair hoofddocent aan de Universiteit Leiden en Resaerch Fellow aan het Center of Theological Inquiry, Princeton