De belangrijkste vraag is: wat voor samenleving willen wij? Die wezenlijke vraag ligt altijd ten grondslag aan het onderwijs.

Utopisch en dystopisch

Wat zal de coronacrisis dan voor het onderwijs gaan betekenen? We zijn nu al opeens beland midden in een gigantisch experiment met online onderwijs. Direct doemen utopische en dystopische scenario’s op. In het dystopische scenario zullen we de meerwaarde van fysiek samenzijn uit het oog verliezen en wordt de docent langzamerhand vervangen door de computer. 

De belangrijkste vraag is: wat voor samenleving willen wij? Die wezenlijke vraag ligt altijd ten grondslag aan het onderwijs

In het utopische scenario gaan we de efficiëntie van de techniek benutten om de momenten van fysiek samenzijn aan diepgang en interactie te doen winnen. Ik hoop met Harari dat we juist nu wijze keuzes durven maken. Zeker ook in het onderwijs.

Hoopvol

Er is reden om hoopvol te zijn. Ik denk aan ROC Friese Poort in Leeuwarden, waar ik veel van mee krijg door mijn betrokkenheid bij het practoraat Brede Vorming. Ik werd enthousiast toen ik hoorde van een initiatief op die school, waarin studenten dagboeken bijhouden over hun ervaringen tijdens de crisis.

Ik was verheugd toen mijn zus, kunstdocent op een havo-vwo school, op dag één na de scholensluiting haar leerlingen een appje stuurde met twee opdrachten: het zelf maken en versturen van ansichtkaarten naar eenzame ouderen, en met tekeningen, foto’s en dergelijke in kaart brengen hoe het is om in thuisisolatie te leven.

In het dystopische scenario zullen we de meerwaarde van fysieke samenzijn uit het oog verliezen. In het utopische scenario gaan we de efficiëntie van de techniek benutten

Uit deze voorbeelden spreekt hoop. Het laat de intentie zien om verantwoordelijkheid te nemen, naar elkaar om te kijken, en te leren van wat we doormaken. Ik denk dat de coronacrisis een katalyserende kracht in onderwijsvernieuwing zal zijn. Ik deel graag twee inzichten en vergezichten waarvan ik hoop dat ze kunnen bijdragen aan vernieuwingen ten goede.

Individualiteit in gemeenschap

Een van de grootste inspanningen in het Nederlandse onderwijs de afgelopen jaren is om beter aan te sluiten op de behoeftes van individuele leerlingen en studenten. Die beweging past bij het beeld dat we leven in een individualistische samenleving. Een samenleving waarin individuele vrijheid en ontwikkeling voorop staat.

De keerzijde van het individualisme is bekend, met als absoluut doemscenario een ‘ieder-voor-zich-samenleving’ waarin het ‘dikke-ik’ (een term van filosoof Harry Kunneman) hoogtij viert.

Zelf heb ik een tijd in Turkije gewoond, en mijn schoonfamilie is Turks. De relaties die ik in Turkije heb opgebouwd, hebben mij sterker dan in Nederland doen ervaren hoeveel rijkdom het aan je leven toevoegt om ‘wij’ boven ‘ik’ te plaatsen en om je als vanzelfsprekend verbonden te voelen met mensen die je amper kent.

Een van de grootste inspanningen in het Nederlandse onderwijs de afgelopen jaren is om beter aan te sluiten op de behoeftes van individuele leerlingen en studenten

Maar het heeft mij ook doen inzien dat onze waardering voor individualiteit een fantastische verworvenheid is. Dat het ongelooflijk mooi en belangrijk is dat we in Nederland (relatief veel) ruimte geven aan de uniciteit van ieder mens dat nieuw ter wereld komt.

Samen in een schuitje

Rondom deze thematiek gebeurt door de coronacrisis iets heel interessants: het wordt nu glashelder dat individuele vrijheid niet losstaat van verantwoordelijkheid voor anderen. Het is simpelweg niet zo dat het jou niets aangaat hoe ik mij ten tijde van de coronacrisis gedraag, want mijn gedrag heeft direct invloed op de kans dat jij ziek wordt.

Het is onmiskenbaar waar dat we samen in één schuitje zitten. Dat verbindt ons. Dat maakt ons verantwoordelijk voor elkaar. Maar ook: het maakt dat ieders individualiteit er opeens heel erg toe doet.

Door de coronacrisis gebeurt iets heel interessants: het wordt nu glashelder dat individuele vrijheid niet losstaat van verantwoordelijkheid voor anderen

Voor iedereen kan op een eigen manier helder worden hoe je van waarde kunt zijn in deze tijd. Doordat jij je op zo’n manier hebt ontwikkeld dat je nu een cruciaal beroep vervult. Doordat jouw creativiteit nu wordt aangesproken om nieuwe initiatieven op te zetten die bijvoorbeeld lokale ondernemers of eenzame ouderen door deze moeilijke tijd helpen. Doordat jij iemand bent die nu juist heel stil wordt om de impact en betekenis van deze crisis tot je door te laten dringen…

Juist in gemeenschap is individualiteit waardevol. De coronacrisis maakt duidelijk dat het tijd is om de discussie ‘individualisme versus collectivisme’ achter ons te laten en de stap te zetten naar individualiteit in gemeenschap. Er is weinig zo zingevend als jouw talenten en interesses te verbinden aan uitdagingen waar we samen voor staan.

Kompas

Laten we dit goed tot ons doordringen, dan hebben we een kompas te pakken waar het onderwijs op kan navigeren. Wordt de school een plek waar het individu centraal staat, zonder oog voor de grenzen en weerstand die horen bij het leven in gemeenschap, dan zijn we van het pad af. Wordt de school een plek waar het individu verdwijnt in de regels en wil van een hogere autoriteit, dan zijn we ook van het pad af.

Weten we het midden te vinden - wordt de school een plek waar leerlingen (studenten), conciërges, docenten, schoonmakers, ouders, en anderen een gemeenschap vormen met gedeelde verantwoordelijkheden, gezamenlijke uitdagingen én ruimte voor verschil - dan werken we aan een wereld waarin ik en wij betekenisvol samengaan.

Participatie

Om meer zicht te krijgen op hoe ‘individualiteit in gemeenschap’ in het onderwijs centraal zou kunnen staan, kan een tweede inzicht helpen. Dat inzicht heeft ermee te maken dat onderwijs een duidelijk voorbereidende functie heeft; op school leer je allerlei dingen die je later nodig gaat hebben.

Het lijkt er wel eens op dat onderwijs iets is dat voorafgaat aan volwaardige participatie in de samenleving

Die ‘dingen’ zijn vervat in leerdoelen, competentiematrixen en toetsmethodes, en die houden ons in het onderwijs continu bezig. Daardoor lijkt het er wel eens op dat onderwijs iets is dat voorafgaat aan volwaardige participatie in de samenleving.

Maar de coronacrisis laat een andere kant van onderwijs zien: het wordt nu glashelder dat leerlingen en studenten persoonlijk verstrengeld zijn met de actuele uitdagingen en vragen in onze samenleving en hier ook invloed op hebben.

Dat ‘verstrengeld zijn’ heeft twee kanten. Enerzijds worden leerlingen beïnvloed door de coronacrisis; het vormt ze. Anderzijds hebben ze invloed op de coronacrisis; hoe ze ermee omgaan, maakt een verschil. Ze worden gevormd én zijn vormgevers. Tegelijkertijd.

Het wordt nu glashelder dat leerlingen en studenten persoonlijk verstrengeld zijn met de actuele uitdagingen en vragen in onze samenleving en hier ook invloed op hebben

Dat geldt eigenlijk voor ons allemaal. Op basis van dit inzicht zouden we tot initiatieven kunnen komen die bij uitstek kansen bieden om te werken aan individualiteit-in-gemeenschap: initiatieven waarin leerlingen/studenten zichzelf kunnen verbinden aan vragen en uitdagingen die ons gezamenlijke leven doordringen.

Dit zou betekenen dat in een onderwijsklimaat waarin eindtermen dominant zijn, meer ruimte ontstaat voor open vragen en open einden. Nu gebeurt dat op allerlei plekken met betrekking tot de coronacrisis, bijvoorbeeld wanneer de leerlingen van mijn zus ansichtkaarten voor eenzame ouderen maken of wanneer studenten een dagboek bijhouden over hun leven in crisistijd.

Vormingsonderwijs

En dat is pas een begin, er zijn allerlei mogelijkheden om zinvol vervolg te geven aan dergelijke initiatieven. Mijn gedachten gaan naar een dramadocent die me laatst vertelde over een musical die hij samen met leerlingen maakte over sexting, een belangrijk thema in het leven van pubers in deze tijd.

Stel je voor dat de dagboekschrijvers van Friese Poort hun ervaringen straks gaan bundelen in een musical, en die gaan opvoeren voor diverse groepen in hun omgeving… En dat is slechts één idee, er kan veel! 

Onderwijs kan leerlingen en studenten helpen ontdekken hoe de vragen en uitdagingen van onze tijd een rol spelen in hun eigen leven

Na de crisis zou dit soort vormingsonderwijs meer dan voorheen kunnen ontstaan rond al die andere thema’s die kenmerkend zijn voor deze tijd. Of het nou gaat om klimaatverandering, technologische ontwikkelingen, de multiculturele samenleving, of een ander actueel thema: onderwijs kan leerlingen en studenten helpen ontdekken hoe de vragen en uitdagingen van onze tijd een rol spelen in hun eigen leven, en hen betrekken in het proces van het vinden van betekenisvolle stappen.

Dat zou van de school een uiterst hoopvolle plek maken. En van de docent een hoeder van hoop.

Nieuwe mogelijkheden

Dit is een moment waarop - in het onderwijs, en in het algemeen - opeens heel veel op losse schroeven staat en nieuwe mogelijkheden zich aandienen. Dat betekent dat we meer dan voorheen invloed kunnen hebben op ons onderwijs.

Laten we daar verstandig mee omgaan. Door te reflecteren, te dromen, open dialoog te voeren, los te durven laten wat niet (meer) werkt, nieuwe dingen te proberen, daarvan te leren.

Als we dat doen, dan is er onderwijshoop. Dan zullen we onszelf verrassen met wat er allemaal voor goeds kan ontstaan als we een crisis die ons heel diep raakt aanwenden om te reflecteren en de handen ineen te slaan.

Koen Wessels is promovendus Pedagogiek aan Universiteit Utrecht en Onderwijsadviseur bij De Bildung Academie.

Een practoraat is een expertiseplatform voor praktijkgericht onderzoek en innovatie in het mbo. www.rocfriesepoort.nl/practoraat-brede-vorming