Een cultuurchristen kan gelovig zijn, maar dat hoeft niet. Sommige cultuurchristenen waarderen vooral de feesten en rituelen van de kerk. Zo sprak ik ooit -  een van mijn eerste gesprekken als predikant - een ouderpaar dat hun kind wilde laten dopen. Moeder was in een gereformeerde kerk gedoopt, vader was een Surinaamse moslim, maar hij voelde zich meer christen dan moslim omdat hij Kerst een mooier feest vond dan het Suikerfeest. Daarom koos hij voor zijn kind een christelijk ritueel: de doop.

Dopen

Hoe leg je als kersvers predikant uit dat de doop met de afwassing van zonden te maken heeft? Ik hield dit stel voor dat ze wel op de doopvragen moesten kunnen antwoorden, die spreken over zonde.

“Wat is zonde?” vroeg het stel. “Dat je leeft zonder God”, antwoordde ik. “O, mijn man is dus een zondaar?” vroeg de moeder. Dit gaat mis, dacht ik bij mijzelf. Ik sprak een volgende keer af, zodat ze nog konden nadenken. Die volgende keer gaven ze aan dat ze weliswaar in een andere kerk lieten dopen, maar dat ze blij waren met mijn kritische vragen. Want daardoor waren ze over de betekenis van de doop gaan nadenken.

Een ander belangrijk ritueel om aangesloten te blijven bij een kerk kan de uitvaart zijn. In mijn vorige gemeente kregen mensen die al heel lang niet meer in de kerk kwamen de vraag voorgelegd of ze nog wel lid wilden blijven. De meesten wilden dat, vooral om een beroep te kunnen doen op de kerk bij hun uitvaart. Ik bereidde een keer de uitvaart van een oude vrijgezelle boer voor. Dat deed ik met zijn neven en nichten, die al heel wat jaren geen kerk meer van binnen hadden gezien.

Tijdens de voorbereiding van de uitvaart droegen zij verschillende oude gezangen aan die ze als kind op school hadden geleerd: ‘Vaste rots van mijn behoud’, ‘Op U mijn heiland blijf ik hopen’, ‘Wat de toekomst brengen moge’. Terwijl de overledene zelf en zijn neven en nichten niet meer actief kerkelijk waren, droegen ze deze liederen met een diepe geloofsinhoud aan. De neven en nichten begonnen tijdens de voorbereiding zelfs uit te kijken naar de uitvaartdienst waar ze deze gezangen weer eens konden zingen.

Normen en waarden

Zo zijn er talloze voorbeelden van waardering voor de culturele erfenis van het christendom. Een kenmerkend kerkgebouw wordt doorgaans beschouwd als bezit van de hele gemeenschap. Naast het culturele aspect waarderen cultuurchristenen ook de erfenis van het christendom vanwege de normen en waarden die door het christendom zijn overgeleverd: van persoonlijke deugden zoals naastenliefde en bescheidenheid tot mensenrechten en opvattingen die ons rechtssysteem hebben gevormd. 

Of ze waarderen thema’s waar het christendom zich mee bezighoudt, zoals erfzonde, schepping en rentmeesterschap. Ze geloven daar misschien zelf niet in, maar zien er wel een algemeen menselijke waarheid oplichten.

Als theoloog heb ik het cultuurchristendom leren waarderen vanaf mijn studietijd, waarin ik veel met praktische theologie bezig was. Daar leerde ik dat er naast het officiële kerkelijke christendom nog andere soorten zijn: het geleefd geloof van mensen die wel betrokken zijn bij de kerk maar een afwijkende mening of levensstijl hebben vergeleken met het officiële standpunt van de kerk. En dat er mensen zijn die zich bezighouden met het christendom zonder aangesloten te zijn bij een kerk of zonder te geloven.

Ruimte

Mijn waardering voor dit cultuurchristendom buiten de kerk werd versterkt toen ik als predikant binnen de hervormde gemeenten ging werken. In de hervormde traditie is er altijd waardering geweest voor cultuurchristenen. Schrijvers en kunstenaars die zich met de Bijbel bezighielden zonder te geloven werden als verwanten of bondgenoten beschouwd, zonder ze te claimen voor het christelijk geloof. 

In de hervormde traditie ligt niet altijd de nadruk op een persoonlijk geloof. Er is een bepaalde ruimte om bij de kerk te horen zonder persoonlijk te geloven. Voor degenen die wel in een traditie staan waarin persoonlijk geloof gewenst is, is dat moeilijk te begrijpen. 

Zelf heb ik dat altijd gezien als respect voor het geheimenis van het geloof: wij kunnen geloof niet afdwingen en ook niet bepalen wie wel en wie niet oprecht gelovig zijn. Bovendien is niet iedereen is staat een bewuste keuze te maken in het geloof. Vanuit dat respect voor het geheimenis voor het geloof is er ook ruimte om het cultuurchristendom te waarderen.

Islamcritici

Nu stuit het cultuurchristendom bij veel actieve beoefenaars van het christelijk geloof op wantrouwen, omdat ze het een halfslachtige manier van omgaan met het christelijk geloof vinden. De laatste tijd is het cultuurchristendom nog meer in een bedenkelijke hoek terechtgekomen doordat cultuurchristenen de erfenis van het christelijk geloof gebruiken om de islam buiten Nederland te krijgen. 

Deze cultuurchristenen uiten kritiek als grote bedrijven hun producten, die voorheen aan de christelijke feestdagen gekoppeld waren, anders gaan noemen: feeststol in plaats van kerst- of paasstol, attributen voor het winterfeest in plaats van kerstattributen. 

Islam-kritische cultuurchristenen zien hierin een knieval voor moslims en een bevestiging van hun gedachte dat Nederland islamiseert. Zij vallen terug op de gedachte dat Nederland van oudsher een christelijke natie is en vinden dat de ruimte die de islam krijgt niet past bij de Nederlandse identiteit.

Daarmee is het cultuurchristendom wel van kleur veranderd. In plaats van een culturele elite zijn de huidige cultuurchristenen eerder opiniemakers en journalisten die het de culturele elite en de politiek kwalijk nemen de christelijke uitgangspunten te verloochenen om moslims ter wille te zijn.

Wrevel

Dat er teruggegrepen wordt op het christelijk geloof om de islam buiten de deur te houden, roept veel wrevel op bij actieve beoefenaars van het christelijk geloof. Zij vinden dat hun geloof misbruikt wordt door mensen die er verder geen actieve bemoeienis mee hebben.

Is het dan terecht dat het ‘officiële’ christendom afstand neemt van de huidige vorm van cultuurchristendom? Persoonlijk vind ik dat ik als predikant niet zomaar afstand kan nemen van deze vorm van cultuurchristendom. Allereerst omdat cultuurchristendom betekent dat de erfenis van het christendom en de impact van het evangelie zich niet beperkt tot de officiële kerkgenootschappen.

Een belangrijker reden is dat de kerk zelf vanaf de negentiende eeuw het zaad van ‘Nederland als christelijke natie’ heeft gezaaid. Dat is gebeurd door de voorlopers van de Protestantse Kerk, door andere gereformeerde kerken en soms ook in evangelische gemeenten. Dan moeten we er niet raar van opkijken dat dit zaad buiten de kerk ontkiemt en vrucht draagt.

Van die een erfenis kan ik me als vertegenwoordiger van een officiële kerk niet zomaar van distantiëren. Zoals vroeger van sekten gezegd kon worden dat ze een onbetaalde rekening zijn van de kerk, geldt dat ook voor de huidige vorm van cultuurchristendom. Die kan de kerk van nu zelfs confronteren met wat kerken in het verleden belangrijk vonden.

Secularisatie

Ik wil niet zeggen dat we moeten overnemen wat de huidige islamkritische cultuurchristenen signaleren als algemene waarheid. Als zij merken dat grote bedrijven hun producten anders gaan noemen, hoeven we ze niet bij te vallen als zij dat als islamisering bestempelen. Wel hebben zij misschien scherper dan actieve kerkgangers in de gaten dat de secularisatie doorzet en het christelijk geloof echt steeds meer uit de publieke ruimte verdwijnt. 

Daarmee verdwijnt ook de maatschappelijke impact van het evangelie en zo verdwijnt een brug voor de kerk om mensen met het evangelie in contact te brengen. Scherper dan actieve gelovigen zien ze dat de positie van het christendom in onze maatschappij in de laatste decennia marginaler is geworden. Ze signaleren in ieder geval een positievere omgang met de islam dan met het christendom, terwijl er nog altijd beduidend meer christenen dan moslims in Nederland zijn.

Spiegel

We hoeven niet de islamkritiek van de moderne cultuurchristenen over te nemen, maar ze houden ons wel een spiegel voor. Christenen laten in bepaalde gevallen wel heel makkelijk de christelijke erfenis uit de maatschappij verdwijnen. Als de christelijke erfenis verdwijnt, verdwijnen ook elementen, de dagen, de gebouwen en de teksten die herinneren aan het christendom.

En als de herinnering aan het christendom uit onze cultuur verdwijnen, dan verdwijnen ook mogelijkheden om als buitenstaander onverwacht met de christelijke traditie in aanraking te komen. Daarmee wordt de ruimte voor het evangelie om te werken kleiner.

Matthijs Schuurman is predikant van de Hervormde Gemeente in Oldebroek